Ես զինքը ճանչցած եմ միշտ սեւազգեստ, տխուր սեւ աչքերով, որոնք իր մասունքի պէս ճերմկած եւ խորշոմած դէմքին վրայ կը կայծկլտային շատ բան տեսած եւ խորիմաց կնոջ յատուկ իմացականութեամբ։
Es zink’ë č̣ančc’aç em mišt sewazgest, txowr sew ačk’erov, oronk’ ir masownk’i pēs č̣ermkaç ew xoršomaç dēmk’in vray kë kayçkltayin šat ban tesaç ew xorimac’ knoǰ yatowk imac’akanowt’eamb.
Մեծ մայրս կարծես անյաղթելի արհամարհանք ունէր ամէն բանի համար եւ ամենուն նկատմամբ, նոյնիսկ իրմէ ծնած զաւակներուն նկատմամբ. այդ արհամարհանքը զինքը կը դարձընէր անժպիտ եւ սակաւախօս։
Meç mayrs karçes anyaġt’eli arhamarhank’ ownēr amēn bani hamar ew amenown nkatmamb, noynisk irmē çnaç zawaknerown nkatmamb. ayd arhamarhank’ë zink’ë kë darjënēr anžpit ew sakawaxòs.
Իրողութիւնը այն է որ երբեք չթուլացող հետեւողականութեամբ, մեծ մայրս, իր բազմաչարչար կեանքի ընթացքին, պահպաներ էր սովորութիւններ, աւանդութիւններ, համապատասխաներ իր զաւակներու կենցաղին, իր նիւթական կացութեան, եւ այդ բոլորը կը դառնային տառապանքի աղբիւրներ։
Iroġowt’iwnë ayn ē or erbek’ čt’owlac’oġ hetewoġakanowt’eamb, meç mayrs, ir bazmačarčar keank’i ënt’ac’k’in, pahpaner ēr sovorowt’iwnner, awandowt’iwnner, hamapatasxaner ir zawaknerow kenc’aġin, ir niwt’akan kac’owt’ean, ew ayd bolorë kë daṙnayin taṙapank’i aġbiwrner.
Տասնըչորս տարեկանին զինքը ամուսնացուցեր էին, աճապարանքով, «առանց ետեւ առաջ նայելու», Շիրին օղլու Յակոբի հետ, գեղեցկադէմ երիտասարդ մը, արհեստով կառապան, որ միջնորդ կին մը ճարեր էր Սկիւտարէն։
Tasnëčors tarekanin zink’ë amowsnac’owc’er ēin, ač̣aparank’ov, «aṙanc’ etew aṙaǰ nayelow», Širin òġlow Yakobi het, geġec’kadēm eritasard më, arhestov kaṙapan, or miǰnord kin më č̣arer ēr Skiwtarēn.
Մեծ մօրս ընտանիքը արդէն իսկ իրենց ազդեցութիւնը կորսնցուցած դէօւլէդ դիւշկինի, եւ հետեւաբար անպաշտպան ընտանիք, իրենց աղջիկը, Լուսիկը, մինչեւ տասնըչորս տարեկան հասակը պահեր են տանը չորս պատերուն մէջ, որովհետեւ վախցեր են որ ոեւէ ենիչէրի ուշադրութիւն կը դարձնէ անոր։
Meç mòrs ëntanik’ë ardēn isk irenc’ azdec’owt’iwnë korsnc’owc’aç dēòwlēd diwškini, ew hetewabar anpaštpan ëntanik’, irenc’ aġǰikë, Lowsikë, minčew tasnëčors tarekan hasakë paher en tanë čors paterown mēǰ, orovhetew vaxc’er en or oewē eničēri owšadrowt’iwn kë darjnē anor.
Մեծ մայրս կը պատմէր որ այն ժամանակ կիները դուրս չէին ելլեր տունէն, իսկ տղամարդիկ, ամէն առաւօտ գործի երթալու համար, դրանը սեմին վրայ կանգ կ՚առնէին, կը խաչակնքէին եւ տնեցիներուն հետ «հելալլամիշ» կ՚ըլլային, որովհետեւ վստահ չէին որ պիտի վերադառնային իրիկունը։
Meç mayrs kë patmēr or ayn žamanak kinerë dowrs čēin eller townēn, isk tġamardik, amēn aṙawòt gorçi ert’alow hamar, dranë semin vray kang k,aṙnēin, kë xačaknk’ēin ew tnec’inerown het «helallamiš» k,ëllayin, orovhetew vstah čēin or piti veradaṙnayin irikownë.
Նոյնիսկ վիւգելան, նոյնիսկ սուլթանները կը դողային ենիչէրիներէն, որոնց պետերը միահեծան կ՚իշխէին ոչ միայն իրենց օճախներուն, այլեւ իրենց թաղերուն, ամբողջ մայրաքաղաքին։
Մեծ մայրս կը բացատրէր որ ան ժամանակները Պատրիարքարանը զօրաւոր էր, «ձեռքը երկար էր», պատրիարքը ենիչէրիներու աղային հետ լաւ կապեր ունէր եւ ոչ միայն մօտէն կը հսկէր որ իր հօտը կրօնական պարտաւորութիւնները կատարէ, այլեւ անսաստողները եւ թերացողները խստիւ կը պատժէր։
Meç mayrs kë bac’atrēr or an žamanaknerë Patriark’aranë zòrawor ēr, «jeṙk’ë erkar ēr», patriark’ë eničērinerow aġayin het law kaper ownēr ew oč miayn mòtēn kë hskēr or ir hòtë krònakan partaworowt’iwnnerë katarē, aylew ansastoġnerë ew t’erac’oġnerë xstiw kë patžēr.
Մեծ մայրս ուշադրութիւն չէր դարձներ Երանիկ մօրաքրոջս դիտումնաւոր ակնարկին եւ կը շարունակէր պատմել թէ ի՞նչ միջոցներով Պատրիարքարանը իր իշխանութիւնը կը գործադրէր։
Պահքի օրերուն Պատրիարքարանի եասախճիները կը պտըտէին թաղերը, որոնք շուներու պէս հոտ կը քաշէին եւ եթե տունէ մը միսի հոտ գար, տանտէրը կը ձերբակալէին, երբեմն տեղն ու տեղը կը ծեծէին, ֆալախան կու տային, մսեղէնը կը գրաւէին եւ տուգանք կ՚առնէին։
Pahk’i òrerown Patriark’arani easaxč̣inerë kë ptëtēin t’aġerë, oronk’ šownerow pēs hot kë k’ašēin ew et’e townē më misi hot gar, tantērë kë jerbakalēin, erbemn teġn ow teġë kë çeçēin, falaxan kow tayin, mseġēnë kë grawēin ew towgank’ k,aṙnēin.
Եւ օր մըն ալ մեծ մայրս պատմեց թէ ի՞նչ հանգամանքներու մէջ Գազազ Արթին Ամիրան որոշեր էր Ետի Գուլէի Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցը կառուցանել իր ծախքովը։
EW òr mën al meç mayrs patmec’ t’ē i?nč hangamank’nerow mēǰ Gazaz Art’in Amiran orošer ēr Eti Gowlēi Sowrb P’rkič azgayin hiwandanoc’ë kaṙowc’anel ir çaxk’ovë.
Արդ ուրեմն, մեծ տօնի մը առիթով, պատրիարքը հանդիսաւոր պատարագ կը մատուցանէր Նառլը Գափուի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցիին մէջ, շրջապատուած արքեպիսկոպոսներով եւ այն ժամանակի դպիրներով, որոնց ամէն մէկը որոշ թաղի մը սոխակը եւ փառքը կը հանդիսանար։
Ard owremn, meç tòni më aṙit’ov, patriark’ë handisawor patarag kë matowc’anēr Naṙlë Gap’owi Sowrb Yovhannēs ekeġec’iin mēǰ, šrǰapatowaç ark’episkoposnerov ew ayn žamanaki dpirnerov, oronc’ amēn mēkë oroš t’aġi më soxakë ew p’aṙk’ë kë handisanar.
Այդ հանդիսաւոր պատարագին ներկա էին նաեւ մեծահամբաւ ամիրաները եւ անոնց շքախումբերը, որոնք կազմուած էին այն ժամանակի հարուստ վաճառականներով եւ թաղերու երեւելիներով։
Բայց պատարագի սկիզբէն նկուղը բանտարկուած «խենթ»երը կը սկսին գոռալ իրենց հայհոյութիւնները այնքան միահամուռ թափով որ անոնց խուլ արձագանգները կը հասնին եւ կը խանգարեն պատարագուորը եւ ջերմեռանդ ժողովուրդը։
Bayc’ pataragi skizbēn nkowġë bantarkowaç «xent’»erë kë sksin goṙal irenc’ hayhoyowt’iwnnerë aynk’an miahamowṙ t’ap’ov or anonc’ xowl arjagangnerë kë hasnin ew kë xangaren pataragoworë ew ǰermeṙand žoġovowrdë.
Ի զուր հուժկու բարապանները, «որոնց ամէն մէկի պեխէն մէկ-մէկ մարդ կը կախուէր», զայրացած պատարագուորի նշանին վրայ, կ՚երթային նկուղ եւ յիմարապահներուն կը պատուիրէին «սատկեցնել այդ շուները»։
Այդ օրը վերջապէս, վերնատունէն, սամաթիացի արհեստաւոր կին մը, որ էտէպսիզ Պայծառ կը կոչէին, որուն համար յետոյ կ՚ըսէին թէ «այսահար» էր, զգածուելով նկուղի խենթերուն վիճակէն, նախ սկսեր էր բարձրաձայն լալ եւ յետոյ հայհոյել պատարագին եւ պատարագուորին եւ, ի նշան բողոքի, մինտէրները նետել «ջերմեռանդ ժողովուրդին» վրայ։
Ayd òrë verǰapēs, vernatownēn, samat’iac’i arhestawor kin më, or ētēpsiz Payçaṙ kë kočēin, orown hamar yetoy k,ësēin t’ē «aysahar» ēr, zgaçowelov nkowġi xent’erown vič̣akēn, nax skser ēr barjrajayn lal ew yetoy hayhoyel pataragin ew pataragoworin ew, i nšan boġok’i, mintērnerë netel «ǰermeṙand žoġovowrdin» vray.
Պատարագէն յետոյ երբ պատրիարքը, արքեպիսկոպոսը, ամիրաները եւ անոնց հաւատարիմ երեւելիները հաւաքուած էին ժողովի մեծ սրահը եւ խոժոռ դէմքերով կ՚որոճային օրուան պատահածներուն վրայ, մէկը կը դիմէ Գազազ Ամիրային եւ կը մատնանշէ այն անպատեհութիւնը, որ կայ խենդերը պահելու պատրիարքանիստ եկեղեցւոյ մէջ։
Pataragēn yetoy erb patriark’ë, ark’episkoposë, amiranerë ew anonc’ hawatarim erewelinerë hawak’owaç ēin žoġovi meç srahë ew xožoṙ dēmk’erov k,oroč̣ayin òrowan patahaçnerown vray, mēkë kë dimē Gazaz Amirayin ew kë matnanšē ayn anpatehowt’iwnë, or kay xenderë pahelow patriark’anist ekeġec’woy mēǰ.
– Ժամանակները գէշ են, ամիրա՛ս, կ՚ըսէ ան, երես անկեալ խոնարհելով եւ ձեր ոտքերը համբուրելով կ՚ըսեմ թէ թաղերու մէջ անհնազանդներու եւ խենթերու թիւը օրէ օր կը շատնայ, մեր զնտանը նեղ կու գայ, դո՛ւն միայն ճար մը կրնաս ընել։
– Žamanaknerë gēš en, amira՛s, k,ësē an, eres ankeal xonarhelov ew jer otk’erë hambowrelov k,ësem t’ē t’aġerow mēǰ anhnazandnerow ew xent’erow t’iwë òrē òr kë šatnay, mer zntanë neġ kow gay, do՛wn miayn č̣ar më krnas ënel.
Սակայն կը պատահէր որ կաշառքով կամ ուրիշ միջոցով մը խնդրոյ առարկայ «յանցաւոր»ը իսլամ պաշտպան մը գտնէր եւ Պատրիարքարանը անզօր ըլլար իր պատժական միջոցները կիրառելու. այն ատեն, մօրս ըսելով, Պատրիարքարանը սոսկալի միջոցի մը կը դիմէր, բանադրանք կ՚արձակէր։
Sakayn kë patahēr or kašaṙk’ov kam owriš miǰoc’ov më xndroy aṙarkay «yanc’awor»ë islam paštpan më gtnēr ew Patriark’aranë anzòr ëllar ir patžakan miǰoc’nerë kiraṙelow. ayn aten, mòrs ëselov, Patriark’aranë soskali miǰoc’i më kë dimēr, banadrank’ k,arjakēr.
Բոլոր թաղերու եկեղեցիներու բեմերէն քարոզիչները կը նզովէին եւ կը բանադրէին այդ մարդը եւ այլեւս ան, իր ամբողջ ընտանիքով, կը դառնար բորոտ, համայնքին համար։
Bolor t’aġerow ekeġec’inerow bemerēn k’arozičnerë kë nzovēin ew kë banadrēin ayd mardë ew aylews an, ir amboġǰ ëntanik’ov, kë daṙnar borot, hamaynk’in hamar.
Ի՜նչքան գոռոզ գլուխներ, քանի մը ամիս խրոխտանալէ յետոյ, չդիմանալով այդ վիճակին, խոնարհեր էին, գացեր ծնրադիր ներում խնդրեր էին, իրենց բոլոր ունեցածը պատրիարքի գահին ստորոտը դրած էին, որպէսզի բանադրանքը վերանայ եւ կրկին «կենդանի մարդ դառնան»։
Այն ատեն Կ. Պոլիս քրիստոնեայ կիներ չէին կրեր եւրոպական տարազ, թուրք կիներու նման անոնք կը հագնէին ֆերաճէ կամ էնթարի եւ քողարկուած էին եաշմագով կամ պարզ քողով, ըստ իրենց պատկանած դասակարգին։
Ayn aten K. Polis k’ristoneay kiner čēin krer ewropakan taraz, t’owrk’ kinerow nman anonk’ kë hagnēin ferač̣ē kam ēnt’ari ew k’oġarkowaç ēin eašmagov kam parz k’oġov, ëst irenc’ patkanaç dasakargin.
Անոնք անմիջապէս կը յարձակին մատղաշ աղջկան վրայ, ֆերաճէն կը պատռեն այն առարկութեամբ որ կանանչ գոյնով վարդեր ունի. կանանչ գոյնը իսլամներու համար սուրբ գոյն էր եւ կեաւուրները իրաւունք չունէին կրելու։
Anonk’ anmiǰapēs kë yarjakin matġaš aġǰkan vray, ferač̣ēn kë patṙen ayn aṙarkowt’eamb or kananč goynov varder owni. kananč goynë islamnerow hamar sowrb goyn ēr ew keawowrnerë irawownk’ čownēin krelow.
Բայց, ինչ որ աւելի ծանրակշիռ էր, այն էր որ Լուսիկի եաշմագը կը վերցնեն երեսէն... պառաւները կը պոռան, ժամկոչ, լուսարար վրայ կը հասնին եւ օգտուելով ենիչէրիներու միջեւ յառաջ եկած վէճէ մը Լուսիկը կը փախցնեն տուն։
Bayc’, inč or aweli çanrakšiṙ ēr, ayn ēr or Lowsiki eašmagë kë verc’nen eresēn... paṙawnerë kë poṙan, žamkoč, lowsarar vray kë hasnin ew ògtowelov eničērinerow miǰew yaṙaǰ ekaç vēč̣ē më Lowsikë kë p’axc’nen town.
Լուսիկի ծնողքը, իրենց տունը եւ ընտանիքը փրկելու համար այդ հաւանական անպատւութենէն, կը դիմեն վարձկան միջնորդ կնոջ մը եւ կը պատուիրեն որ փեսացու մը գտնէ Լուսիկին համար։
Lowsiki çnoġk’ë, irenc’ townë ew ëntanik’ë p’rkelow hamar ayd hawanakan anpatwowt’enēn, kë dimen varjkan miǰnord knoǰ më ew kë patowiren or p’esac’ow më gtnē Lowsikin hamar.
Միջնորդ կինը եկեր էր Սկիւտար, ուր ենիչէրիները նուազ ազդեցիկ էին, ուր թաղերու խապատայիները [1] որոշ չափով կը զսպէին ենիչէրիներու սանձարձակութիւնները, երբեմն դաշինք կնքելով, երբեմն, կուրծք կուրծքի, դանակ դանակի կռուելով – իրենց ետեւն էին Անատոլուն եւ շրջակայ մօտիկ եւ հեռաւոր անտառները, ուր կրնային ապաստանիլ հարկ եղած ատեն – եւ փնտռեր էին երիտասարդ մը, որուն ձեռքէն կինը խլել դիւրին չէր։
Մեծ մայրս իր ամուսնոյն մահէն յետոյ ոտքերուն տակ ջախջախեր էր այդ գործիքը, այրեր էր բոլոր թուղթերը եւ կը մերժէր ոեւէ տեղեկութիւն տալ իր ամուսինին աշուղի հանգամանքին մասին, որ իր տառապանքներուն բուն պատճառը կը համարէր։
Meç mayrs ir amowsnoyn mahēn yetoy otk’erown tak ǰaxǰaxer ēr ayd gorçik’ë, ayrer ēr bolor t’owġt’erë ew kë meržēr oewē teġekowt’iwn tal ir amowsinin ašowġi hangamank’in masin, or ir taṙapank’nerown bown patč̣aṙë kë hamarēr.