Իսկ ինչպե՞ս մենք մտածենք Նարեկացու հոբելյանի մասին, եթե հեռու-հեռավոր ֆրանսիացիների վերջին տարիների գրական կյանքը լեցուն է Նարեկացիով, իսկ մոտիկ-մերձավոր ռուսները Նարեկացու անունն էլ չգիտեն ո՛չ իրենց, այլ մե՜ր մեղքով:
Վաղը - մյուս օր լրանում է Մովսես Խորենացու ծննդյան 1500-ամյակը. ա՜յն Խորենացու, որի «Պատմությունը», հակառակ Նարեկացու «Մատյանի», վաղո՜ւց թարգմանվել է աշխարհիս բոլոր քաղաքակիրթ լեզուներով, որովհետև հիրավի ունի միջազգային արժեք:
Իսկ թարգմանե՞լ ենք արևմտահայ բանաստեղծներից գեթ մեկին, ա՛յն բանաստեղծներից, որոնցից յուրաքանչյուրը մի այլ ժողովրդի լեզվով կհնչեր շատ ավելի հասկանալի և կբարձրացներ մեր ժողովրդի վարկը:
Isk t’argmane?l enk’ arewmtahay banasteġçneric’ get’ mekin, a՛yn banasteġçneric’, oronc’ic’ yowrak’ančyowrë mi ayl žoġovrdi lezvov khnčer šat aveli haskanali ew kbarjrac’ner mer žoġovrdi varkë.
Եթե գրողների միությունն ընդհանրապես ունի գրական քաղաքականություն, ապա դա կարելի է կոչել միմյանցից շատ հեռու երկու բառով, որոնցից մեկը շատ է հայերեն, իսկ մյուսը շատ է օտար` մատաղ և գազոն:
Et’e groġneri miowt’yownn ëndhanrapes owni grakan k’aġak’akanowt’yown, apa da kareli ē kočel mimyanc’ic’ šat heṙow erkow baṙov, oronc’ic’ mekë šat ē hayeren, isk myowsë šat ē òtar, mataġ ew gazon.
Իսկ գրականությունը մկրատել երեք կողմից, այն էլ ուղիղ ու հարթ, իսկ չհանդուրժել, որ որևէ մեղապարտ թուփ, որևէ մեղավոր շիվ գլուխ բարձրացնի գազոնային հավասարության վրա, նշանակում է... ինքներդ գիտեք, թե ինչ է նշանակում:
Ես ինձ թույլ եմ տալիս ավելորդ մի անկեղծություն, որպեսզի ասեմ, որ ռուսերեն թարգմանվելու հարցը հիմա համարյա թե դարձել է մի քանի շիշ հայկական կոնյակ կոնծելու դժվարություն:
Es inj t’owyl em talis avelord mi ankeġçowt’yown, orpeszi asem, or ṙowseren t’argmanvelow harc’ë hima hamarya t’e darjel ē mi k’ani šiš haykakan konyak konçelow džvarowt’yown.
Հարվածներից երկրորդն էլ այն է, որ թարգմանվում են խոտանային երկեր և ռուս հրատարակիչների, ինչպես նաև համամիութենական բազմամիլիոն ընթերցողի մեջ ամրապնդում այն կարծիքը, որ Հայաստանում գրականությունը նույն վիճակում է, ինչ վիճակում է կինոն կամ, ներեցեք, ֆուտբոլը:
Harvaçneric’ erkrordn ēl ayn ē, or t’argmanvowm en xotanayin erker ew ṙows hratarakičneri, inčpes naew hamamiowt’enakan bazmamilion ënt’erc’oġi meǰ amrapndowm ayn karçik’ë, or Hayastanowm grakanowt’yownë nowyn vič̣akowm ē, inč vič̣akowm ē kinon kam, nerec’ek’, fowtbolë.
Ժամանակն է, որ հայ գրականության թարգմանությունը դադարի գրողների անձնական շահագրգռության կամ նախաձեռնության գործը լինելուց և դառնա գրողների միության նոր ղեկավարության գործը, եթե կուզեք` ամենակարևո՛ր գործը:
Žamanakn ē, or hay grakanowt’yan t’argmanowt’yownë dadari groġneri anjnakan šahagrgṙowt’yan kam naxajeṙnowt’yan gorçë linelowc’ ew daṙna groġneri miowt’yan nor ġekavarowt’yan gorçë, et’e kowzek’, amenakarewo՛r gorçë.
Տեղն է եկել այս ամբիոնից ամենայն լրջությամբ հարուցել մի հարց, որ ինչքան կապ ունի ազգային արժանապատվության հետ, է՛լ ավելի ունի պարզապես անհետաձգելիության արժեք:
Teġn ē ekel ays ambionic’ amenayn lrǰowt’yamb harowc’el mi harc’, or inčk’an kap owni azgayin aržanapatvowt’yan het, ē՛l aveli owni parzapes anhetajgeliowt’yan aržek’.
Մեր հանրապետության նոր ղեկավարությունը, որ ընդամենը կես տարի է ղեկի առջև, այս կարճ ժամանակաշրջանում մեզ համար արեց շատ ավելին, քան մենք պահանջում էինք ամբողջ տասը տարի:
Mer hanrapetowt’yan nor ġekavarowt’yownë, or ëndamenë kes tari ē ġeki aṙǰew, ays karč̣ žamanakašrǰanowm mez hamar arec’ šat avelin, k’an menk’ pahanǰowm ēink’ amboġǰ tasë tari.
Թույլ տվեք բոլորիդ անունից ի սրտե շնորհակալություն հայտնել այս ամենի համար և միաժամանակ, դարձյալ բոլորիս անունից, մեր ղեկավարությունից խնդրելու պես պահանջել, որ նա անի հաջորդ քայլը` հանրապետությունն ապահովի ռուսական հրատարակչությամբ:
T’owyl tvek’ bolorid anownic’ i srte šnorhakalowt’yown haytnel ays ameni hamar ew miažamanak, darjyal boloris anownic’, mer ġekavarowt’yownic’ xndrelow pes pahanǰel, or na ani haǰord k’aylë, hanrapetowt’yownn apahovi ṙowsakan hratarakčowt’yamb.
Մենք չէի՞նք կարող Հայաստան հրավիրել ռուս նշանավոր բանաստեղծների կամ գրողների մի խումբ. նրանց ապահովել անհրաժեշտ ամեն ինչով, որպեսզի նրանք այստեղ, մեր աչքի առջև, թարգմանեն մեր բանաստեղծ-գրողի այն երկը, որ կարող էր ունենալ համամիութենական հնչեղություն:
Menk’ čēi?nk’ karoġ Hayastan hravirel ṙows nšanavor banasteġçneri kam groġneri mi xowmb. nranc’ apahovel anhražešt amen inčov, orpeszi nrank’ aysteġ, mer ačk’i aṙǰew, t’argmanen mer banasteġç-groġi ayn erkë, or karoġ ēr ownenal hamamiowt’enakan hnčeġowt’yown.
Եվ չենք արել լոկ ա՛յն պատճառով, որ չունենք գրականության ընդհանուր շահերի գիտակցություն, լոկ ա՛յն պատճառով, որ գրողների միության ղեկավարությունը վարում է ընդհանուր հավասարեցման, ոչ մեկի խաթրին չդիպչելու մատաղա-գազոնային քաղաքականություն:
Ev čenk’ arel lok a՛yn patč̣aṙov, or čownenk’ grakanowt’yan ëndhanowr šaheri gitakc’owt’yown, lok a՛yn patč̣aṙov, or groġneri miowt’yan ġekavarowt’yownë varowm ē ëndhanowr havasarec’man, oč meki xat’rin čdipčelow mataġa-gazonayin k’aġak’akanowt’yown.
Հարկադի՛ր, որովհետև այդպիսին է մեր գրական միջավայրը, որտեղ իշխում է հաշիվն ավելի, քան` անկեղծությունը, որտեղ աներեսներից ու լաչառներից վախենում են ավելի, քան հարգում ու գնահատում են տաղանդավորներին, որտեղ անձնական ցավը ծածանվում է դրոշակի պես, իսկ համընդհանուր շահը դրոշակի կոթի տեղ էլ չի դրվում:
Այս սրամիտ խոսքը մեր գրական միջավայրում կորցնում է իր արժեքը, որովհետև խոսքի երկու մասերը պարզապես համընկնում, նույնանում են, այսինքն` մեզանից շատ-շատերի փորացավն այլ բան չէ, քան փառասիրությունը կամ փառամոլությունը, որ ինչպես հայտնի է, հիվանդություն է անբուժելի՜:
Ays sramit xosk’ë mer grakan miǰavayrowm korc’nowm ē ir aržek’ë, orovhetew xosk’i erkow maserë parzapes hamënknowm, nowynanowm en, aysink’n, mezanic’ šat-šateri p’orac’avn ayl ban čē, k’an p’aṙasirowt’yownë kam p’aṙamolowt’yownë, or inčpes haytni ē, hivandowt’yown ē anbowželi!.
Սկսում եմ «Լիտերատուրնայա Արմենիա»-ից և ա՛յն պատճառով, որ այդ ամսագիրը կապ ունի մեր գրականությանը համամիութենական հնչեղություն տալու համընդհանուր շահագրգռության հետ:
Sksowm em «Literatowrnaya Armenia»-ic’ ew a՛yn patč̣aṙov, or ayd amsagirë kap owni mer grakanowt’yanë hamamiowt’enakan hnčeġowt’yown talow hamëndhanowr šahagrgṙowt’yan het.
Ամսագրի խմբագրությունը չէ՞ր կարող իր շուրջ համախմբել ռուս մի քանի իսկական բանաստեղծների, նրանց մեկընդմիշտ կապել Հայաստանին, որպեսզի նրանք թարգմանեին հայ պոեզիան և ոչ թե պատահական մարդիկ:
Amsagri xmbagrowt’yownë čē?r karoġ ir šowrǰ hamaxmbel ṙows mi k’ani iskakan banasteġçneri, nranc’ mekëndmišt kapel Hayastanin, orpeszi nrank’ t’argmanein hay poezian ew oč t’e patahakan mardik.
Տե՜ր Աստված, բոլորովին վերջերս, բոլորովին մասնավոր մի առիթով ես իմացա ու համոզվեցի, որ խմբագրության այսպես ասած պրակտիկայի մեջ գոյություն չունի մի այնպիսի տարրական բարեխղճություն, որպիսին է թարգմանությունը բնագրի հետ համեմատելը:
Te!r Astvaç, bolorovin verǰers, bolorovin masnavor mi aṙit’ov es imac’a ow hamozvec’i, or xmbagrowt’yan ayspes asaç praktikayi meǰ goyowt’yown čowni mi aynpisi tarrakan barexġč̣owt’yown, orpisin ē t’argmanowt’yownë bnagri het hamematelë.
Ավելին, խմբագրության աշխատակիցը ջնջում է այն, ինչ խելքին բրդում է, ավելացնում այն, ինչ միտքը գալիս է, իր մեկ ու միակ արդուկով, եթե այդ արդուկը մինչև իսկ մնացել է Սումարոկովի դարաշրջանից, հարթեցնում է գրական երկերն այնպես, որ այլևս ոճական ոչ մի տարբերություն չի մնում կիրովականցի Նոր Այրի և Նորայր Ադալյանի միջև:
Avelin, xmbagrowt’yan ašxatakic’ë ǰnǰowm ē ayn, inč xelk’in brdowm ē, avelac’nowm ayn, inč mitk’ë galis ē, ir mek ow miak ardowkov, et’e ayd ardowkë minčew isk mnac’el ē Sowmarokovi darašrǰanic’, hart’ec’nowm ē grakan erkern aynpes, or aylews oč̣akan oč mi tarberowt’yown či mnowm kirovakanc’i Nor Ayri ew Norayr Adalyani miǰew.
Ժամանակի խնայողության իմաստով ես պիտի սրտանց շնորհակալություն հայտնեմ ամսագրի խմբագրությանը, որովհետև «Սովետական գրականության» տասներկու մամուլանոց համարը ինձանից շատ ավելի քիչ ժամանակ է խլում, քան «Ավանգարդ» թերթի չորս էջը:
Այս զգուշությունն է նրա միակ առաքինությունը, ավելին զգուշավորությունը, ահռելի՛ զգուշավորությունը, բայց այս առաքինությամբ կարելի է ղեկավարել, դիցուք, պայթուցիկ նյութերի վարչությունը:
Այս պատճառով էլ ես ուզում եմ հավատալ, որ գրողների միության նորընտիր ղեկավարությունը ոչ միայն ընկեր Կուրտիկյանի համար կգտնի ավելի հարմար աշխատանք, այլև կթարմացնի ամսագրի ողջ խմբագրական կազմը:
Ays patč̣aṙov ēl es owzowm em havatal, or groġneri miowt’yan norëntir ġekavarowt’yownë oč miayn ënker Kowrtikyani hamar kgtni aveli harmar ašxatank’, aylew kt’armac’ni amsagri oġǰ xmbagrakan kazmë.
«Ինչո՞ւ եք դուք «Գրական թերթը» այնքան հեռացնում իր ավագ եղբորից` հնարավորությունները սահմանափակելու իմաստով, գուցե դուք առաջնորդվում եք հին հունական մի առածո՞վ, ըստ որի «այն ինչ կարելի է Զևսին չի կարելի Եզին», բայց «Լիտերատուրնայա գազետան» էլ Զևս չէ, այլ ընդամենը մի այնպիսի Եզ է, որպիսին է «Գրական թե՛րթը»:
«Inčo?w ek’ dowk’ «Grakan t’ert’ë» aynk’an heṙac’nowm ir avag eġboric’, hnaravorowt’yownnerë sahmanap’akelow imastov, gowc’e dowk’ aṙaǰnordvowm ek’ hin hownakan mi aṙaço?v, ëst ori «ayn inč kareli ē Zewsin či kareli Ezin», bayc’ «Literatowrnaya gazetan» ēl Zews čē, ayl ëndamenë mi aynpisi Ez ē, orpisin ē «Grakan t’e՛rt’ë».
Արդյոք կուրտիկյանական զգուշավորության մեջ մասնավոր մեղք չունե՞ք նաև դուք, և արդյոք ժամանակը չէ՞, որպեսզի մենք բոլորս միասին գործենք ըստ մեկ այլ, այս անգամ զուտ հայկական առածի, որը նույնպես եզան վրա է կառուցված:
Ավելորդ զգուշավորությունը, ցեղական մտավախությունը, անհիմն կասկածամտությունը կարող են հասցնել երիկամունքի հոգևոր բորբոքման, մի հիվանդության, որ դեպի մահ է տանում:
Avelord zgowšavorowt’yownë, c’eġakan mtavaxowt’yownë, anhimn kaskaçamtowt’yownë karoġ en hasc’nel erikamownk’i hogewor borbok’man, mi hivandowt’yan, or depi mah ē tanowm.
Պոեզիայի այն ըմբռնումը, որ ուներ զեկուցողը, և գրական այն ճաշակը, որի ջատագովանքն էր ողջ զեկուցումը, չէին կարող չհասցնել երիտասարդական գրականության համարյա թե ուրացմանը:
Poeziayi ayn ëmbṙnowmë, or owner zekowc’oġë, ew grakan ayn č̣ašakë, ori ǰatagovank’n ēr oġǰ zekowc’owmë, čēin karoġ čhasc’nel eritasardakan grakanowt’yan hamarya t’e owrac’manë.