Deltacorpus 1.1

sah-41

Javascript seems to be turned off, or there was a communication error. Turn on Javascript for more display options.

Нэhилиэкпитигэр олорон ааспыт , биhиги киэн туттар дьоннорбутунан буолаллар : 1 . Попов Илья Егорович - Ылдьаа а5абыт , 1872 сыл ахсынньы 20 кунугэр Илимниир нэилиэгэр тереебутэ . 1889 с . Сунтаар церковно - приходскоай оскуолатын бутэрбитэ . Елуенэ кемустээх бириискэлэригэр , Дьокуускайга уобалас управлениетыгар суруксуттуу сылдьыбыта . Ылдьаа а5абыт оло5ун , билиитин - керуутун барытын , баттаммыт - ата5астаммыт кыра - хара дьон кемускэлигэр анаабыта . Илья Егорович сахалартан бастакыннан нууччалыы « Наследство Солдже » ( Сонньо елбугэтэ ) кэпсээнин 1898 с . суруйбута . Норуот ыар оло5ун кердерер ыстатыйалара Томскайга тахсар « Сибирская жизнь » , Дьокуускайга « Якутский край » , « Якутская окраина » , « Якутское земство » хаhыаттарга элбэхтик бэчээттэммиттэрэ . 1909 сыллаахха Илья Егорович Булуу уокуругун церковнай - приходскай оскуолаларын кэтээн керееччунэн анаммыта . Кини улэлиир кэмигэр 1910 сыллаахха Хаданна , 1911 сыллаахха Ботомоойуга , 1912 сыллаахха Кубалаахха оскуолалар аhыллыбыттара . Кутана5а церковнай - приходскай оскуола сана дьиэтэ улэ5э киирбитэ . 1914 сыллаахха « Передвижнай русско - якутская азбука для якутских детей » диэн уерэнэр пособиены бэлэмнээн таhаартарбыта . Эмиэ ити сыл « В долине скорби » диэн киэнник биллибит кинигэтэ тахсыбыта . Ылдьаа а5абыт сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар , улууска кооперативтары тэрийээччилэртэн биирдэстэринэн буолар . 1930 - 31 сылларга оло5о суох буруйданан 2 сыл Булуу хаайыытыгар сыппыта . Оло5ун кэнники сылларыгар райпотребсоюзка , онтон колхозка о5уруот аhын ууннэрэргэ улэллэбитэ . 1945 сыллаахха тохсунньу 5 кунугэр ыалдьан елбутэ . Иккиhинэн , Попов Егор Егорович ( Сыччыырдаах ) 1858 сыллаахха Илимнииргэ тереебутэ . Дьокуускайтан Коковин атыыhыты кытта сибээстэhэрэ , сайынын « Коковин » диэн борохуот таhа5ас а5алара . Кыhынын « Тай5а5а » ( Бодойбо5о ) ат бэдэрээтинэн эт - арыы , туулээх тиэйэллэрэ . 1906 сыллаахха эмискэ мунурунан ыалдьан елбут . Табаардаах хаалбыт икки мэндиэмэннээх ыскылаатын уолугар Попов Иван Егоровичка ( Суон Уйбаанна ) хаалларбыт . Сыыччыырдаах атыыhыт елбутун кэннэ уола Суон Уйбаан улахан атыыhыт буолбата5а уонна сурэ5инэн ыалдьан эмискэ елбутэ . Биhиги биир киэн туттар киhибитэн буолар Попов Михаил Иннокентьевич . 1890 сыл сэтинньи 16 кунугэр Илимнииргэ тереебутэ . Элгээйи оскуолатын кэнниттэн сал5ыы Дьокуускайга доховнай семинария5а уерэммитэ . Хадан нэhилиэгэр Кубалаах , Нуучча Сурдан оскуолаларыттан са5алаан 9 сыл устата Саха уобалаhын араас улуустарыгар учууталлаабыта . 1920 сылтан са5алаан Кубуерунэтээ5и силиэстийэ хамыhыйатын чилиэнинэн , « Холбос » сэбиэдиссэйинэн улэлээбитэ . Онтон 1930 сыллаахха Томскай куоракка Сибиирдээ5и техническай институту уерэнэн бутэрбитэ . Оло5ун тиhэх сылларыгар Саха АССР народнай комиссардарын сэбиэтин иhинэн улэлиир научнай - техническай сэбиэт председателинэн улэлээбитэ . « Кыым » хаhыаты теруттэспит дьоннортон биирдэстэрэ . Нууччалыы , сахалыы тыллары таhынан английскайдыы , французскайдлыы , татардыы , башкирдыы , казахтыы билэрэ . 1938 сыллаахха оло5о суох буруйданан репрессияламмыта . Утуе аата 1956 сыллаахха челугэр туhэриллибит . Ленин орденын кавалера , Социалистическай улэ геройа Семенов Григорий Трофимович Илимнииргэ 1938 сыллаахха тереебутэ . Элгээйи онтон Булуу оскуолаларын ситиhиилээхтик уерэнэн бутэрэн Томскайдаа5ы государственнай университеты бутэрэн инженер - геолог идэтин ылбыта . Саха сирин сиртэн хостонор сыаналаах баайдарын арыйыыга урдуку салайар органнарга улэлээбитэ . Оло5о суох буруйданан 18 сыл лаа5ырга олорбута . 1956 сыллаахха утуе аата теннеруллэн Саха Сирин геологоуправлениетын главнай геологынан анаммыта . Элбэх керееччулэр биhирэбиллэрин ылбыт « Кун ортото » , « Сайын » уонна да атын хартыыналар автора Николаев Николай Титович ахсынньы ый 19 кунугэр 1940 сыллаахха Илимнииргэ тереебутэ . Николай Титович 1968 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы художественнай училищены , 1975 сыллаахха Дальнай Востоктаа5ы искусство институтун художественнай факультутын уерэнэн бутэрбитэ . Ол кэннэ Дьокуускайга художественнай училище5а преподователинэн улэлээбитэ , 1982 сыллаахха ССРС художниктарын союhун чилиэнэ буолбута . Мохотчунова Александра Николаевна 1933 сыллаахха ахсынньы 28 кунугэр Илимнииргэ тереебутэ . 1955 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы музыкальнай - художественнай училищены , 1962 сыллаахха ГИТИС режиссерскай отделениетын бутэрбитэ . Ойуунускай аатынан музыкальнай - драматическай театрга , Пионердар дыбарыастарыгар , Улан - УДэтаа5ы культурнай - сырдатар училище5а преподователинэн улэлээбитэ . Бутун Союзтаа5ы уонна Россиятаа5ы уус - уран самодеятельность керуулэрин лауреаттарынан буолбут « Сарыал » , « Дьулуур , « Дьээ - буо » народнай ансамблары терийбитэ . Улэ Албан аата III степеннээх орденнар кавалердара 1975 - 1976 сыллар социалистическай куоталаhыылар кыайыылаахтара Николаева Марина Семеновна уонна 1988 сыл Бутун Союзтаа5ы партийнай конференция кыттыылаа5а Филиппова Полина Егоровна буолаллар . Илимниир нэhилиэгиттэн А5а Дойду Улуу сэриитигэр 23 киhи ынырыллыбыта . Олортон 13 - рэ кыргыс хонуутугар охтубуттара , 10 киhи кыайыы кетелленен дойдуларыгар эргиллибиттэрэ . Кинилэр кэккэлэригэр бааллара : Попов Исай Васильевич , офицер , Ленинградка Островскай аатынан театральнай институкка уеэрэнэ сылдьан ынырыллыбыта . Бастакы ударнай армия 124 - с , 268 - с , 276 - с дивизияларын састааптарыгар киирсэн сэриилэспитэ . Полк комсомольскай тэрилтэтин секретара , батальон партора этэ . А5а Дойду сэриитин I , II степеннээх , Кыhыл Сулус орденнарын кавалердара . Сэриитэн эргиллэн кэлэн ер кэмнэ Томпо оройуонугар олорбута . Ис Дьыала Министерствотыгар , бэчээт органнарыгар улэлээбитэ . Васильев Егор Федорович - Советскай Армичя кэккэтигэр 1941 - 1946 сылларга сулууспалаабыта . Фронна кердербут хорсун быhыыта « Бойобуой утуелэрин » иhин мэтээлинэн бэлиэтэммитэ . Сэрии кэнниттэн колхозка , онтон совхозка утуе суобастаахтык улэлээн Саха АССР Верховнай Советын Бочуотунай Грамотатынан на5араадаламмыта . Сэрии сылларыгар колхозка бары улэтин тыылга хаалбыт о5о - дьахтар , кыаммат сырдьа5ас етте толорбуттара . Ворошилов аатынан колхоз сурун теhуу улэhуттэринэнэ Федоров Гаврил Федорович , Мекумянов Федот Гврильевич , Мекумянов Александр Гврильевич , Григорьев Николай Николаевич , Павлов Иван Иванович , Егоров Дмитрий Павлович , Могусов Егор Егорович , Мокрощуков Макар Гврильевич , Попов Арсений Иннокентьевич . Осипов Афанасий Егорович , Сантаев Иван Егорович этилэр . Кинилэри кытта тэннэ о5олор эмиэ улэлээбиттэрэ : Федоров Николай , Попов Егор , Иванов Михаил , Мурукучаев Василий , Мекумянов Максим . Мекумянова Матрена Егоровна , Мекумянова Мария Егоровна , Мекумянова Марфа Егоровна , Мокрощукова Анастасия Гаврильевна , Васильева Лариса Петровна , Спирова Ксения Васильевна , Спирова Анна Васильевна , Николаева Мария Яковлевна , Попова Ксения Григорьевна , Чойнова Дария Алексеевна кыhыннары - сайыннары ферма , хону улэтин тутан олорбуттара . 40 - с сылларга Илимнииргэ налоговай агенынан Фокова Мария Афанасьевна улэлээбитэ . Кини кыамматы , кыhал5алаа5ы ейдуурунэн , алама5ай сыhыананын дьонно - сэргэ5э билиннэ диэри утуе тылынан ахтыллар ейдебулу хаалларбыттара . Ханнык ба ± арар сокуон бэйэтэ эмиэ ки ´ и курдук суоллаах - иистээх , туспа остуоруйалаах . Былыргыттан ханнык ба ± арар омук о ± отун бэйэтин бас билиитин курдук к ³ р ³ н - истэн , 20 - с µйэ ± э диэри тиийэн кэлбитэ . Сµдµ улахан урусхаллаах Иккис аан дойдутаа ± ы сэрии дьон оло ± ун , к ³ рµµтµн - истиитин уларыта туппута . Хас да уонунан м ³ лµйµ ³ н дьон ³ л ³ н - сµтэн , баа ´ ыран , доруобуйалара эмсэ ± элээн , µгµс о ± о - уруу а ± ата - ийэтэ суох хаалан , тулаайахсыйан , эрэй - му ² , сор б ³ ± ³ к ³ р ³ н , ³ л ³ р ³ ³ л ³ н , тыыннаах хаалбыттара , эрэйи толору билэн улааппыттара , дьон буолан тахсыбыттара . Ол оннук улахан эрэйи - ата ± астабылы к ³ рс ³ н улааппыт ки ´ и ардыгар дьону аты ² ырыы улаатар . Ону аа ´ ан , ³ стµйэр , улаатан баран сити ´ эр санаата киирэр . Ученайдар 1940 - с сыллаахха т ³ р ³ ³ бµт о ± олор дьыл ± аларын µ ³ рэтэн к ³ рбµттэр уонна дакаастаабыттар : т ³ ´ ³ н ³ н о ± о ± о кырыктаахтык сы ´ ыанна ´ а ± ын соччонон о ± о кырыга ордук кµµстээх уонна сидьи ² буолар эбит . Сэрии кэннинээ ± и о ± олортон элбэх криминальнай баандалар тэриллэн , уопсастыба оло ± ор улахан содулу уонна кэнэ ± эскигэ да кутталы µ ³ скэппиттэр . Наталья Ивановна Морочко Саха араадьыйатын анал кэрэспэдьиэнинэн 1979 сылтан үлэлиир . Биир идэлээхтэрэ нууччалыы тыллаах , уопуттаах , киэІ билиилээх - кірүүлээх суруналыыс быґыытынан сыаналыыллар . Алмаастаах Мииринэйи биир да күн тохтообокко , саІаттан саІа сонуннарынан сырдатар , уҕараабат эрчимнээх үлэґит быґыытынан мииринэйдэр билинэллэр . Кырдьык , дойду салалтата , былааһа , бэлиитикэтэ , дьоно - сэргэтэ өй - санаа , менталитет , хаачыстыба өттүнэн кылгас кэм иһигэр уларыйарын олох бэйэтэ ирдиир . Биэдэмистибэ бэрэстэбиитэлэ иһитиннэрбитинэн , бу ыарыыттан номнуо 12 таба өлбүт . Өлүү сүрүн төрүөтэ иирэр ыарыы буолара лабораторнай чинчийии түмүгэр чопчу быһаарыллыбыт . / / Тас дьµґµІІµнэн кірсµіхтэрэ , саІарар саІа ± ынан эйигин тургутуохтара . " Сытыы шпага µйэтин кэнниттэн , аны сытыы тыл кэмэ кэллэ " Генрих Гейне . Сатаан саІарбат куґа ± ана туохханый ? Бастатан туран , биґиги , эдэр дьон шаблонунан саІарарбытын билиниэххэ наада . Ол аата хайда ± ый ? Хас биирдии киґи " сібµлээн " туттар тыллаах . Ол тылын саІарарыгар наар кыбытар . Итинник этии сымсах , интэриэґинэйэ суох буолар . СаІарар киґи эрэйдэнэрин ааґан , іссі куґа ± ана - истээччи сордонор . Аґа ± астык эттэххэ , саІарыллар саІа дьадаІы ис хоґоонноох , истээччигэ туох да саІаны биэрбэт . Салгыы » Егор Афанасьевич Правительство кvн аайы дьарыктанар боппуруостарыгар тохтууругар журналистар бол5омтолорун СР Президенэ таhаарбыт ыйаа5ар , таhа5аhы , чуолаан нефть бородууктатын а5алыыга туhаайда . СР Президенэ В . А . Штыров Саха сиригэр ыксаллаах быhыыны - майгыны биллэрдэ . Ол дьаhал Уhук Хотугу сиргэ энергетическэй куттала суох буолууну , кыстыкка бэлэмнэниини уонна республика улуустарыгар оттукка туттуллар нефть бородууктатын хааччыйар инниттэн оноhуллубут . Нефть бородууктатын таhыы бары хайысханан барыахтаах . Тимир суолунан , автомобильнай транспорынан уонна Хотугу муустаах муоранан . Бу ыйаах тахсыа5ыттан неби хостооhунна veскээбит бары хааччахтар , мeккveрдэр уhуллаллар . ~~XX үйэ саҕаланыытыгар 7 сүрүн таксономическэй хаттыгас баар буолбута :~~ « Кэскил » , « КіІүл боотурдар » , о . д . а . дьон биґирэбилин ылбыт киинэлэри устууга кыттыбыт Дмитрий Шадрин итэҕэлгэ сыґыаннаах киинэни устар баҕалаах . Онон , норуот номоҕор олоҕурбут , холобур , кірбүіччү дьон , оҕолор тустарынан дьоҕус , тэттик кэпсээннэргэ наадыйар . Бу тэрээһин кэмигэр быйылгы дьылга сүөһү аһын , оҕуруот аһын бэлэмнээһиҥҥэ үрдүк ситиһиилээх дьон , тыа хаһаайыстыбатын хоһуун үлэһиттэрэ бэйэлэрин бородууксуйаларын дьоҥҥо - сэргэҕэ атыыга таһаардылар . Быйылгы дьаарбаҥкаҕа , сылын аайы баар буолар аһы - үөлү тэҥэ , Өлөөнтөн уонна Орто Халыматтан кэлбит сибиэһэй балык , эт араас көрүҥэ , байанай бэлэхтэрэ , булчут ыттар быыстапкалара , үрдүк бородууксуйаны биэрэр т / х сүөһүлэрэ көрдөрүүгэ - атыыга турдулар . Москваҕа көтөр билиэттэри чэпчэтэри Дальнай Восток регионнарын салалтата бары куолаан Кириэмилгэ туруорсан хоппут диэн буолар . Оттон тимир суола суох , массыына суола кыһынын эрэ аһыллар - - Чукотка , Магадан , Камчатка , Саха сирэ тоҕо кыттыһан бэйэлэрин иһинээҕи рейстэрин сыанатын түһэрсибэттэрий диэн ыйытыы үөскүүр . . . Таах даҕаны киин куораттарга ордук чаастатык көтөр чунуобунньук Баатаҕай рейсин сыанатыгар туох кыттыгастаах буолуоҕай ? Соһуччу . Тус бэйэбэр соһуччу . Дьүүллүүр сүбэҕэ киирэр киһи итинник саҥарара сыыһа диэхтэрин сөп . Ол эрээри , бу сүбэҕэ уон ордугуна сэттэ киһи киирэр . Онон көрүү сөп түбэспэтэ , түмүгэр куолас хотторуута диэн баар буолар . Холобур , тус бэйэм куоластаабыт дьоммуттан биирэ эрэ кыайда . Сыл ахсын буоларын курдук , саас - сааһынан барабын . - Япония АЭСтарын оҥоhуулара букатын атын . Ол да иhин , « Фукусима » АЭС үс реактора алдьанна эрээри , муҥутаан 3 рентгент доза радиация салгыҥҥа таҕыста . Ити « гамма фон » туhунан эттэххэ . Ити АЭСтар элбэх « альфа фону » биэрэллэр ( радиоактивнай быылы ) . Бу туспа приборунан кэмнэнэр . Оннук прибордар Арассыыйаҕа аҕыйахтар . Альфа частицалар 7 күн эрэ тыыннаах сылдьан баран сүтэллэр , ол эрээри ити да кэм иһигэр олус алдьатыылаахтык дьайаллар . Мантан сылтаан , бэл , ыраах Финляндияҕа дьуотунан профилактика оҥосто сатыы сылдьаллар . Улууска барыта 9075 киһи олорор , ол иһигэр 2338 оҕо . Бу дьонтон 117 ыал - элбэх оҕолоох , кыаммат ыал ахсаана - 762 , толорута суох дьиэ кэргэн - 127 , инбэлиит оҕо ахсаана - 45 . Бу күн народнай суруйааччылар Семен уонна Софрон Даниловтар , Петр Аввакумов мемориальнай дуоскаларыгар сибэкки дьөрбөтүн ууруохтара . Ону тэҥэ народнай поэт Савва Тарасов олорбут - айбыт дьиэтигэр мемориальнай дуоскатын аһыы тэрээһинэ ыытыллыаҕа . Итэ ± эл хайа ба ± арар государство идеологическай , духуобунай іттµн сµрµннµµр , бі ± і туруктаах буоларын кэрэґилиир . Россия государствота да ити суолтан туораабата ± а . Састаабыгар киллэрбит норуоттарыгар православнай итэ ± эли ылыннаран , ій - санаа іттµнэн улуу государство тыыныгар киллэрэн барбыта . Чуолаан , Саха сиригэр бу µлэ XVIII µйэттэн са ± аламмыта . Ол курдук " Отче наш " малыыппаны сахалыы тылынан Н . К . Витсен " Север и Восток Тартарии " µлэтигэр 1705 уонна 1785 сс . бэчээттэтэн турар . Бу кэнниттэн 1812 , 1819 , 1821 сс . Иркутскай куоракка а ± абыыттар сахалыы тылбаастаабыт бастакы кинигэлэрэ тахсыбыттара . Кэлин бу µлэ XIX µйэ ортотугар хаттаан сіргµтµллµбµтэ . Онон туох да диэбит иґин , Россия хотугулуу - илин іттµгэр , Саха сиригэр µірэх - билии , сурук - бичик тар ± аныытыгар миссионердар , чуолаан Камчаткатаа ± ы епархия архиепискоба Иннокентий Вениаминов оруоллара улахан . Кини туґунан ЕвдокиЯ ГулЯева " Сырдыгынан сыдьаайбыт Иннокентий Вениаминов " диэн кинигэтиттэн аа ± ааччыларга тиэрдэбит . Салгыы » Иван Яроев уустук операцияны ааста . . . Дьиэ ± э ыал ийэтэ кыратык да тумуулаан , ыарытыйан сытан ыларга кµґэлиннэ ± инэ , тула барыта хайдах эрэ кэри - куру буола тµґээччи . Бэйэтэ эмчит идэлээх , кµнµстэри - тµµннэри дьону эмтээн - томтоон , кыґал ± аларын чэпчэттэрбин диэн дьулуурдаах ийэлэрэ Вера Васильевна ыарахан ыарыыга ылларбытын истээт , дьиэ кэргэнэ , чугас аймах - билэ дьоно хайдахтаах санаа ± а - оноо ± о ылларбыттарын , аймаммыттарын сэрэйиэххэ сіп . Вера Васильевна Яроева Дьокуускай куорат 1 № - дээх поликлиникатыгар терапевт - бырааґынан µлэлии сылдьан µлэґиттэр доруобуйаларын бэрэбиэркэлиир комиссияны бара сылдьан , быара циррозтаабытын билбит . Бэйэтэ быраас буоларынан тіґі кыалларынан эмтэнэн - томтонон , кірµнэн - истинэн µлэлии сылдьан , 2008 сыллаахха тіріібµт Баайа ± атыгар учаастактаа ± ы балыыґа ± а бырааґынан µлэлии тахсыбыт . Кэргэнэ Иван Иванович Семенов , улахан о ± олоро ыарытыйбыт ийэлэрэ дойдутун салгынынан угуттанан доруобуйата кінµі , сэргэхсийиэ диэн эрэл санааларынан салайтаран бу быґаарыныыны ылыммыттар . Оттон Вера Васильевна тапталлаах Баайа ± атыгар ыра санаа оІостубут идэтин баґылаан , эмчит буолан эргиллэн , дьонугар - сэргэтигэр туґалыы сылдьарыттан астынан , доруобуйатыттан сылтаан сылаар ± ыырын да аахсыбакка , µлэ µіґµгэр сылдьыбыт . Ол сылдьан эмискэ булбут ыарахан ыарыы улам ыбылы ылан кэнники кэмІэ сотору - сотору балыыґа ± а сытарга кµґэйбит . Чугас дьонун , до ± отторун кыґамньыларынан Москва ± а трансплантология уонна искусственнай органнар институттарыгар , донортан доруобай быары кіґірін операциялыыр сиргэ барарга быґаарыммыттар . Ґгµс сµµрµµ - кітµµ , эккирэтиґии тµмµгэр бары докумуоннарын толорторон , ирдэниллэр анализтары ааґан , Москва ± а операцияны оІорторорго сібµлэІ ылбыттар . Ыарыґахха быары кіґірµµгэ донор хаанын группата уонна быарын кээмэйэ сіп тµбэґиэхтээх эбит . Вера Васильевна ± а µс быраата уонна уола Иван донор быґыытынан сіп тµбэґэллэрэ быґаарыллыбытын кэнниттэн , уопсай сµбэнэн уола Иван биэрэр буолбут . Москва ± а бу олус уустук операцияны 2002 сыллаахтан оІорор буолбуттар эбит . Хирургическай научнай киин хирурдара саамай ыарахан проблеманан доноры булууну аа ± аллар . Донорынан тібі - мэйии оґоллонуутуттан ілбµт , доруобай быардаах киґи буолуон сіп дэнэр да ± аны , биґиги дойдубутугар бу боппуруос ыараханнык ійдінір . Бу кыґал ± аны быґаарыыга балыыґалары кытта ыкса сибээстээхтик µлэлииргэ соруктаналлар . Быары кіґірµµ улахан дьоІІо эрэ буолбакка , о ± олорго эмиэ элбэхтик оІоґуллар эбит . Научнай киин µлэґиттэрэ этэллэринэн , бу операция техническэй іттµнэн уустугун таґынан , этическэй іттµнэн эмиэ олус бол ± омтолоох сыґыаны эрэйэр . Холобур , о ± ону быыґаан баран , быарыттан биэрбит донор этэІІэ буоларын туґугар туруулаґыахха наада . Операция этэІІэ ааспытын кэнниттэн , аны кіґірµллµбµт быар хайдах оннун булара туспа долгутуулаах боппуруоґунан буолар . Быар организмІа оннун булла ± ына сіптііх кээмэйигэр диэри улаатар айыл ± алаа ± а бу операцияны оІорорго тірµіт буолар . Дьоно Вера Васильевна ± а атын донор кістірµн кµµтэ , кірдµµ да сатаабакка , тµргэнник операцияны оІорторон кµндµ киґилэригэр кіміліґі охсорго быґаарыммыттар . Хомойуох иґин , атырдьах ыйын 1 кµнµгэр операциятын этэІІэ аґарбыт Вера Васильевна нэдиэлэ курдугунан доруобуйата аккаастаан , сырдык тыына быстыбытын туґунан чугас дьоно аймана , курутуйа кэпсииллэр . Кµн сиригэр саамай кµндµ киґитэ µтµірэрин , уруккутун курдук барыларын µірдэ - кітµтэ , алаґа дьиэлэрин сырдыгынан сылаанньыта , µірэ - кіті мичилийэ сылдьарын туґугар быарыттан биэрбит уола Иван ыарахан операцияттан ірµттэ сатыы Москва ± а операцияламмыт институтугар сытар . Кини ыар аґыытын хайдах эмит мµлµрµтэн , кµµстээх санааны ылынан , доруобуйата этэІІэ буоларыгар бэйэтигэр кіміліґін , дьиэтигэр эргиллэрин кэргэнэ Светлана , 6 ыйдаах кыысчаана Иза эрэнэ кµµтэллэр . - Москва ± а операция кэнниттэн Иваны эмтиир врачтар этэІІэ буолуо , доруобуйатын туруга сыыйа кінµі диэн эрэннэрэллэр . Олус уустук операция эбит . Сарсыарда 11 чаастан са ± алаан баран , сарсыарда 4 чааска бµппµттэрэ . Алта киґи тура операциялаабыта . Вера наркозтан тахсан баран µірэ - кіті кэпсэтэ сыппыта , санаата бі ± іх этэ . Операция этэІІэ ааспытын кэнниттэн ийэбитин сµтэриэхпит дии саныахпыт дуо ? ! Ыарахан ыарыыттан эмсэ ± элээбит доруобуйа кыайан ірµттµбэтэ , дьыл ± а хаан ыйаа ± а кытаанах эбит диирбитигэр эрэ тиийдэхпит , - Вера Васильевна кэргэнэ , кыраларын , 6 саастаах уолларын Ярославы сиэппитинэн огдообо буолбут Иван Иванович дириІник µіґэ тыынар . Баара эрэ 48 саастаах Вера Васильевна итинник хомолтолоохтук суох буолбутун бары билэр дьоно , до ± отторо , биир идэлээхтэрэ , элбэх ахсааннаах эмтээбит - томтообут дьоно олус курутуйа ылыннылар . Ис - иґиттэн эйэ ± эс - сайа ± ас майгылаах , куруук мичээринэн сыдьаайбытынан сылдьар µтµі - мааны киґилэрин букатыннаахтык сµтэрбиттэрин итэ ± эйиэхтэрин ба ± арбаттар . Вера Васильевна 1963 сыллаахха Таатта Баайа ± атыгар бастыІ µлэґит дьон , эргиэн туйгуннара Анна Ефремовна , Василий Капитонович Яроевтар дьиэ кэргэннэригэр иккис о ± онон тіріібµт . Эдьиийдээх уонна 5 эмдэй - сэмдэй улааппыт бырааттардаах . О ± о эрдэ ± иттэн µлэ ± э - хамнаска сыста ± ас , туруоруммут сыалын - соругун толорууга дьулуурдаах буола улааппыт . Бастаан ийэлээх а ± атын суоллаан , атыыґыт идэтин ылан µлэлээбит , кооперативнай техникуму бµтэрбит . Онтон ыра санаатын сырсан , бастаан медицинскэй колледжка , онтон университекка µірэнэн врач - терапевт идэтин баґылаабыт . Куорат балыыґаларын араас отделениеларыгар , кэлин уонтан тахса сыл куорат 1 , 3 № - дээх поликлиникаларыгар стоматологическай кабинекка µлэлээбит . - Эдьиийбит дойдутугар Баайа ± а ± а µлэлии тахсыбытын биир дойдулаахтара µірэ - кіті кірсµбµттэрэ , наґаа сібµлээбиттэрэ . Ґлэтигэр наґаа бэриниилээх этэ , куоракка олоруо ± уттан кµнµстэри - тµµннэри араас кыґал ± алаахтар проблемаларын быґаарсан тахсар буолара . Хаґан да , кимиэхэ да ± аны аккаастаабытын истибэтэ ± им . Тыаттан кэлээт , тµµн µіґµгэр , сарсыІІыттан балыыґа ± а кірдіріірµ эрийдэхтэринэ , тута кіміліспµтµнэн барара . Эдьиийбит барахсан биґигини , бырааттарын о ± о эрдэхпитинэ кірін - истэн бодьуустаспытын таґынан , улаатан , олоххо бэйэбит суолбутун булунарбытыгар тіґілііх элбэхтик кіміліспµтэ буолуой . . . Эдьиийбит аах куоракка эрдэхтэринэ баайа ± алар бары да ± аны сібµлээн тµґэр ыаллара этилэр . Балыыґа ± а ыалдьа да сытан барыбыт араас кыґал ± аларын быґаара , сµбэлии - амалыы , ыйа - кэрдэ сытар этэ , - диэн уйа ± астык ахтар Вера Васильевна бииргэ тіріібµт быраата Вячеслав . Сылдьарын тухары дьоІІо - сэргэ ± э µтµінµ оІоро сылдьыбыт , µрµІ халааттаах аанньал буолбут аналыгар ураты эппиэтинэстээх сыґыанынан убаастаммыт Вера Васильевна ыараханнык ыалдьыбыт кыґал ± алаах кэмигэр , тиґэх суолугар атаарыы дириІ кутур ± аннаах кµннэригэр кµµс - кімі , тирэх буолбут дьон олус элбэхтэр этэ . Вера Васильевна 74 саастаах кµн кµбэй ийэтэ Анна Ефремовна , кэргэнэ Иван , о ± олоро Иван , Кµннэй , Ярослав , бииргэ тіріібµттэрэ Вера дьµігэлэригэр , бииргэ алтыспыт , µлэлээбит до ± отторугар , " Саха " НКИК салалтатыгар уонна µлэґиттэригэр истиІ ійібµллэрин иґин махтаналлар . Олох барахсан очурун - чочурун аахтаран , µірдэн - хомотон , ытатан - ыллатан , бэйэтин аналынан сал ± ана турар . Бу сир µрдµгэр ийэ уонна о ± о айыл ± аларынан быстыспат ситимнээхтэр , бэйэ - бэйэлэригэр ол курдук ураты тапталлаахтар . Ол тыыннаах туоґутунан бµгµІІµ суруйуубут геройдара - ийэ Вера Васильевна уонна уол Иван Яроев бэйэ - бэйэлэригэр бэриниилээх сыґыаннара буолар . Бу орто дойдуга аан бастаан ийэ буолуу туохха да тэІнэммэт дьоґун дьолун биллэрбит бастакы о ± ото , µрдµк µірэ ± и бµтэрэн эрэр , бэйэтэ ыал а ± ата буолбут , элбэ ± и эрэннэрэр уола ийэтин туґугар ыарахан операция ± а сібµлэнэн , быарыттан биэрбититтэн ийэ барахсан уйан сµрэ ± э тіґілііх µірбµтэ , махталынан , киэн туттуунан туолбута буолуой ? ! Билигин бу ыал бары аймах - билэ дьоннорунуун , до ± отторунуун Иван этэІІэ буоларыгар , ыарахан ыарыыны кытта эллэґэ сытан , оло ± ун тиґэх мµнµµтэтигэр тиийэ , олох олорорго тардыспыт ийэтин сырдык ійдібµлµн , Тааттатыгар кинини эрэ кµµтµµнэн кµнµ - дьылы аа ± ар кэргэнин , кыысчаанын тустарыгар санаатын кµµґµн кімітµнэн , доруобуйатын кіннірін эргиллэригэр ба ± а санааларынан олороллор . Билигин киин сиргэ баран эмтэнии , ыарахан операцияны ааґыы , ата ± ар тура илик эдэр ыалга µп - харчы іттµнэн улахан охсуулаах буолбута , инники іттµгэр Иван доруобуйатын чілµгэр тµґэрэригэр эмиэ а ± ыйа ± а суох ороскуот кµµтэрэ сэрэйиллэр . Онон Иван аймахтара сµбэлэґэн баран киниэхэ кімі ± і анаан счет аспыттарын туґунан иґитиннэрэллэр . Бары іттµнэн ыараханнык ааспыт операция кэнниттэн ірµттэр аґыныгас , айыы санаалаах Иван Яроевка кіміліґµін ба ± алаахтар бол ± омтолоругар сбербааІІа баар счет нµімэрин биэрэбит . Галина НЕЛЬБИСОВА . Хаартыскала ± а : Вера Васильевна улахан уола Иванныын . А ± ыйах хонуктаа ± ыта Јлµіхµмэ улуу ´ угар командировка ± а баран кэллим . Массыынанан суукканы кыайбат айаннаан , µлтµ сахсыллан , Јлµіхµмэ куораты буллум . МаІнай улуус дьаґалтатын иґинэн µлэлиир спорт специалиґын кытта кірсіргі соруммутум . Ол эрээри , билиІІитэ анал µлэґит суох буолан , специалист эбээґинэґин А . В . Киселев толорор эбит . Бука , Александр Вениаминовиґы билбэт киґи суо ± а буолуо . Кини улуус баар - суох биллиилээх спортсмена , кіІµл тустууга республика µс тігµллээх чемпиона , хапса ± айга республика муІутуур кыайыылаа ± а . Уон то ± ус сыл устата Токко интернат - оскуолатыгар директорынан µлэлээбитэ . 2009 сылтан СР норуоттарын V спортивнай оонньууларын дирекциятыгар директоры солбуйааччынан анаммыта . Ааспыт сылтан саІа µлэлээн эрэр Јлµіхµмэтээ ± и 2 № - дээх о ± о спортивнай оскуолатын директора . Киниттэн улуус спортивнай оло ± ун - дьаґа ± ын , бэлэмнэниилэрин туґунан туоґуластым . - Александр Вениаминович , дьэ , оонньуулар кэннилэриттэн Јлµіхµмэ хайдах дьаґанан µлэлии - хамсыы олороруй ? - Оонньууларынан сибээстээн , бэртээхэй киэІ - куоІ , аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир спортивнай комплекс , стадион тутуллан µлэ ± э киирбиттэрэ биґиги дьолбут буолар . Календарнай былаан оІостон , µп - харчы кірµллэн , кµрэхтэґиилэри ыытан эрэбит . Оонньуу иннинэ , 2008 сылга сэттэ міл . солк , 2009 , 2010 сылларга а ± ыстыы міл . солк . µп кірµллµбµтэ . Оттон быйыл баара - суо ± а 1 міл . 250 тыґ . солк . ананна . Онон улуус иґинээ ± и кµрэхтэґиилэри аттаран ыытабыт . Олортон саамай улахан тэрээґининэн куорат уонна нэґилиэк спартакиадалара буолаллар . Куорат спартакиадата номнуо сэттис тігµлµн тэриллэр . Манна биирдиилээн тэрилтэлэр волейболга , остуол тенниґигэр , баскетболга , буулдьанан ытыыга , мини - футболга , хайыґар эстафетатыгар , канат тардыґыытыгар , дуобакка , хапса ± айга , чэпчэки атлетика эстафетатыгар кыайыылаа ± ы быґаарсаллар . Кµрэхтэґии тохсунньуттан ыам ыйыгар диэри сал ± анар . Кыайыылаах аатын сµкпµт тэрилтэ 100 тыґ . солк . харчынан бириэмийэлэнэр . Онон тэрилтэлэр хото кытталлар . Иккис , µґµс миэстэлэр бириэмийэлэрэ итинтэн сыыйа кыччаан иґэр . Оттон нэґилиэк спартакиадата иккис сылын тэриллэр . Кинилэр олунньуттан бэс ыйыгар диэри спорт то ± ус к ³ рµ ² эр киирсэллэр . Хамаанданан бастаабыт нэґилиэк 50 тыґ . солк . на ± араадаланар . Итини таґынан , кыра тэрээ ´ иннэри аахпатахха мини - футболга , остуол тенниґигэр , волейболга улуус та ´ ымнаах кµрэхтэ ´ иилэр ыытыллаллар . Ыам ыйыгар эстафета тэриллэр . Олунньуга Уолбут нэґилиэгэр предприниматель Геннадий Михайлов кэриэґигэр волейболга кµрэхтэґии буолан ааста . Кµрэхтэґии µрдµк таґымнаахтык ыытыллыбытын 11 эр дьон , 8 дьахтар хамаандата кыттыбыта туоґулуур . Быйыл сайын бэс ыйыгар спорт национальнай кірµІнэрин спартакиадатын тэрийэргэ бэлэмнэнэбит . - « Чароит » спорткомплекс иґинэн иккис нµімэрдээх о ± о спортивнай оскуолата аґыллан µлэлээн эрэр . Ол туґунан кэпсии тµспэккин ээ . - Ааспыт сылтан Јлµіхµмэтээ ± и 2 № - дээх о ± о спортивнай оскуолатын аґан µлэлэтэн эрэбит . Быйылгыттан уон икки тренер миэстэтин кірдµлэр . Манна о ± олору сµµмэрдиир сыалтан , быйылгы сылга µктэнэн баран номнуо остуол тенниґигэр , волейболга , мас тардыґыыга кµрэхтэґиилэри тэрийдибит . Тренердэр тохсунньуттан ыла µлэлээн эрэллэр . Ол курдук , Аба ± а нэґилиэгиттэн тірµттээх , физкультура уонна спорт институтун студена Надежда Петрова фитнескэ , аэробика ± а µлэтин бэркэ са ± алаата . О ± олор интэриэґиргээтилэр . Улахан да дьон умсугуйан дьарыктаналлар . Гиирэ ± э Валерий Павлов эрчийэр . Тустууга уопсайа тµірт біліх баар . Улуустаа ± ы гимназия физкультура ± а учуутала Александр Филатов , 4 - с оскуола учуутала Афанасий Соколов дьарыктыыллар . Баскетболга эмиэ физкультура учуутала Виктор Копылов бэлэмниир . Оттон мас тардыґыыга республика чемпиона , спорт маастара Гавриил Сивцев , Валерий Павлов µірэтэллэр . Остуол тенниґигэр , µгµс сыл устата Јлµіхµмэ улууґун сµµмэрдэммит хамаандатыгар оонньообут , СР норуоттарын V спортивнай оонньууларын кыттыылаа ± а Мария Коржова эрчийэр . Кини икки білі ± µ сµµмэрдиэхтээ ± иттэн , биир біліх номнуо туолла . Отуттан тахса сыл ыстаастаах , СР µтµілээх тренерэ А . П . Мордовской директоры µірэтэр µлэ ± э солбуйааччынан киирдэ . Ону сэргэ буулдьанан ытыыга тренердиир . Сорохтор толору чаастаах , сорохтор ставка а ² аарыгар µлэлииллэр . Ити курдук састааптаах , тохсунньу ый ортотуттан µлэбитин са ± алаатыбыт . - Нэґилиэнньэ ± э тілі бµрдээх іІі оІоґулларын туґунан истибитим . Дьон кэлиитэ хайда ± ый ? - Устааппытыгар эбиилэри киллэрэн , спортивнай инвентары уларсыыга тілібµрдээх іІі киллэрбиппит . Тренажернай саала ± а абонемент кірµллэр . Улахан дьоІІо ыйга 1000 солк . Абонеменынан кµн аайы да киирэллэрэ кіІµллэнэр . Биирдэ бэриллэр талон 100 солк . Икки чаас устата эрчиллэллэр . Студеннарга , оскуола о ± олоругар уонна инбэлииттэргэ 50 бырыґыан чэпчэтии кірµллэр . Кµнµс µс чаастан са ± алаан , кµІІэ отучча киґи кэлэр . Сорохтор бµтµн дьиэ кэргэнинэн кэлэн эрчиллэллэр . Итини таґынан стадиоІІа уонна паарка иґигэр хайыґар пуунун аґар былааннаахпыт . - Александр Вениаминович , эн спортсмен , салайааччы бы ´ ыытынан £ лµ ³ хµмэ улуу ´ а спорт эйгэтигэр хаалыытын биричиинэтэ туохха сытар дии саныыгыный ? - Мин санаабар , биричиинэтэ биир - Дьокуускайтан ыраах олоробут . Онон айан ороскуоттаах . Инньэ гынан , са ² а µµнэн эрэр о ± олор саамай сайдар кэмнэригэр кµрэхтэ ´ иилэргэ барыылара , араас сбордарга сылдьыылара а ± ыйах . Ол кинилэри спортсмен бы ´ ыытынан µµнэллэригэр , бу ´ алларыгар - хаталларыгар атахтыыр . Билигин Дьокуускайга диэри кэлэ - бара айан т ³ л ³ бµрэ 6 ты ´ . солк . Ону та ´ ынан а ´ ыахха , хонуохха эмиэ наада . Эппитим курдук , улуус бюджетыттан к ³ рµллэр м ³ лµйµ ³ нтэн тахса суума а ² ардас улуус и ´ инээ ± и кµрэхтэ ´ иилэри эрэ ыытарга тиийэр . £ лµ ³ хµмэ улуу ´ угар кыахтаах , талааннаах о ± олор бааллар . Гиирэ ± э , мас тарды ´ ыыга чахчы µµнэр кыахтаахтар . Этэргэ дылы , бэйэ ыырыгар эрчиллэн сайдыбаккын , ырааппаккын . Ол и ´ ин хааллар , хаалан и ´ эбит . Республика ± а да ± аны холобурга сылдьар тренердэр элбэхтэр . - £ лµ ³ хµмэ улуу ´ ун тумус туттар спортсменнарынан , тренердэринэн кимнээ ± и ааттаталыа ² этэй ? - £ лµ ³ хµмэ ордук гиревиктэринэн биллэр . Тренердэртэн µгµс опыттаах , ДЮСШ - 1 Аба ± атаа ± ы филиалын хайы ´ арга тренерэ В . Р . Николаев тарбахха баттанар . Кини иитиллээччилэрэ республика ± а да , Дальнай Востокка да миэстэлэ ´ эллэр . Волейболга Токко нэ ´ илиэгиттэн 11 - с кылаас µ ³ рэнээччитэ Коля Павловы холобур о ² остуохха с ³ п . Бэ ´ ис спортивнай оонньууга « Кэскиллээх оонньооччу » аатын сµкпµтэ . Эдэрдэртэн гиирэ ± э кµµстээхтэр Хоро нэ ´ илиэгэр олороллор . Спартак Добронников физкультура учуутала эрээри , гиирэнэн интэриэ ´ иргиир буолан , быыс булан эрчийэр . Кини спорт маастара Владимир Сургутскайы бэлэмнээн та ´ аарбыта . Билигин хас да ± аны спорт маастарыгар кандидат о ± олордоох . Кини о ± олоро Дьокуускайга баран салгыы эрчиллэн , к ³ рд ³ рµµлэрэ тута тупсар . - Спортивнай тэрээ ´ иннэргэ ордук ханнык нэ ´ илиэктэр к ³ хт ³ ³ хт ³ рµй ? - Нэ ´ илиэктэр ортолоругар ыытыллар быйылгы спартакиада икки к ³ рµ ² ² э тµмµгµнэн били ² ² итэ токколор бастаан и ´ эллэр . Кинилэр кэннилэриттэн Аба ± а , Јлµіхµмэ , Уолбут , ¥ ² кµр , Хоро нэґилиэктэрэ бааллар . Нэ ´ илиэктэр икки ардыларынаа ± ы спартакиада тэрээґинэ ба ´ ылыктартан эмиэ тутулуктаах дии саныыбын . Спорка , уопсайынан ч ³ л олоххо саамай к ³ хт ³ ³ х салайааччынан Токко нэ ´ илиэгин дьа ´ алтатын ба ´ ылыга А . М . Масина буолар . Былырыы ² ² ы да спартакиада ± а токколор бастаабыттара . Кини спортсменнары ³ рµµ ³ йµµр . Бу нэ ´ илиэккэ уопсайа 13 чаа ´ ынай ма ± а ´ ыыннаах предприниматель олорор . Кинилэр к ³ м ³ л ³ рµнэн онноо ± ор биир сыл о ± олор кµрэхтэ ´ иигэ самолетунан кэлэн турардаахтар . Билигин токколор эр дьо ² ² о , о ± олорго волейболга ³ рµµ инники сылдьаллар . - Кэлин улууска спорт специали ´ а биир миэстэ ± э ³ р олорбот буолла . Ити биричиинэтэ туохханый ? - Мин санаабар , хамнас кыратыттан дьон кэлбэт уонна улууска со ± отох буолан барытын саба тутуон наада . Итиннэ , этэргэ дылы , олох фанат , улуус спордун ³ р ³ та ´ аарар толкуйдаах , спорт куттаах эрэ ки ´ и , эбэтэр сынньала ² ² а тахсыбыт дьон µлэлиэн с ³ п . Биэнсийэлээх , ону та ´ ынан хамнастаах буоларын курдук . Дьи ² эр , сµµрэр - к ³ т ³ р кыахтаах , киириилээх - тахсыылаах эдэр дьон µлэлэлиэх этилэр да , физкультура учууталын хамна ´ а специалист хамна ´ ынаа ± ар µрдµк . Онон эдэрдэр специалист дуоґунаґыгар таласпаттар . Балаґаны Людмила ПОПОВА бэлэмнээтэ . Сэтинньи 24 кµнµгэр республика муниципальнай тэриллиилэрин µґµс съеґин программатын чэрчитинэн Правительство 2 № - дээх дьиэтин мунньахтыыр саалатыгар ыытыллыбыт « тігµрµк остуолга » Саха сирин хотугу улуустарын уонна нэґилиэктэрин баґылыктара муґуннулар . Кинилэр кытыы сир тирээн турар суолталаах кыґал ± атын - Саха Республикатын муниципальнай тэриллиилэрин социальнай - экономическай сайдыытын боппуруоґун дьµµллэстилэр . « Тігµрµк остуол » µлэтин СР Правительствотын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Стручков салайан ыытта . Кини кэнниттэн тыл эппит « тігµрµк остуол » хос салайааччыта , « Абый улууґа » МТ баґылыга Рина Винокурова олохтоох салайыныы органнарын боломуочуйаларын олоххо киллэрии кыґал ± аларыгар тохтоото . Олор ортолоругар нэґилиэнньэлээх пууннар сирдэригэр - уоттарыгар мунньулла сытар біх - сыыс тобо ± ун харайыыга уонна суох оІорууга туґааннаах µбµлээґин кірµллµбэтэ , землеустроительнай уонна кадастровай µлэни тэрийэн ыытыыга харчы тиийбэтэ , хамсаабат баайы - дуолу учуоттааґын ситэтэ суох ыытыллара , улуустар социальнай - экономическай сайдыыларын генеральнай былааннарын ырытан оІоруу тэтимэ лаппа бытаарбыта , коммунальнай хаґаайыстыба тарифнай политикатыгар ситэри быґаарыллыбатах тµгэн элбэ ± э , олохтоох салайыныы уорганнарын бастайааннай тірµккэ µлэлиир специалистарын штаттарын уонна хамнастарын нормативтарын быґаарыы чопчута суо ± а ыйылынна . Ол кэнниттэн « тігµрµк остуол » экономика уонна бюджеттар икки ар дыларынаа ± ы сы ґыан наґыы боппуруостарыгар аналлаах бастакы тµґµмэ ± ин µлэтэ са ± аланна . Ол сµнньµнэн республика µбµн министрин бастакы солбуйааччы Алексей Куклин бюджеттар икки ардыларынаа ± ы сы ґыан наґыылары олохтооґун сµрµн хайысхаларын , экономическай сайдыы министрин солбуйааччы Александр Григорьев бюджеты былааннааґыІІа тус сыаллаах программа ньыматыгар кіґµµ уонна Ґіґээ ДьааІы улууґун « Боруулаах нэґилиэгэ » МТ баґылыга Владимир Слепцов бюджеттар икки ардыларынаа ± ы сыґыаннаґыы уонна нолуок политикатын боппуруостарыгар иґитиннэриилэри оІордулар . Онно сорох муниципальнай тэриллиилэр ортолоругар киирэр бытархай нэґилиэнньэлээх пууннар µбµлээґини кірµµгэ бол ± омто ± о ылыллыбаттара , олохтоох салайыы уорганнарын ороскуотун аа ± ыыга маґынан оттуллар оґохтоох нэґилиэктэр хоромньулара толору кірдірµллµбэтэ , муниципальнай тэриллиилэргэ сµктэриллибит боломуочуйа соро ± о ситэри µбµлэммэтэ ыйылынна , олохтоох бюджекка киирэр дохуот баара - суо ± а 6 - 8 бырыґыаІІа тэІнэґэрин учуоттаан государственнай ійібµл кээмэйин улаатыннарарга этии киирдэ . Оттон кµннээ ± и бэбиэскэни дьµµллэґиигэ кыттыыны ылбыт ДьааІы улууґун « Адыаччы нэґилиэгэ » МТ баґылыга Михаил Осипов олохтоох бюджеты ырытан оІорууга мілтіх суоллаах - иистээх , улуус кииниттэн ыраах сытар нэґилиэктэри µбµлээґин билигин туттуллар ньымата уларыйыахтаа ± ын , муниципальнай бюджеты ырытан оІорууга олохтоох суолталаах кыґал ± алар толору кістµµнµ ылалларын хааччыйар туґугар нэґилиэктэр дьаґалталарын баґылыктарыгар ордук кіІµл бэриллиэхтээ ± ин туруоруста . « Тігµрµк остуол » µлэтин иккис тµґµмэ ± эр сыана политиката , электроэнергияны кэмчилээґин уонна олорор дьиэ - уот коммунальнай хаґаайыстыба боппуруостарын тула кэпсэтии ыытылынна . « Инновациялар уонна ресурсалары кэмчилээґин республикатаа ± ы агентствота » государственнай автономнай учреждение салайааччыта Георгий Федоров 2012 сыл ахсынньы 31 кµнµгэр диэри болдьоххо электроэнергияны туґаныыны учуоттуур прибордар булгуччу туруоруллуохтаахтарын , ол толоруллубат тµбэлтэтигэр дьиэни бас билээччилэр электроэнергияны туґаныы иґин бастаан 2 , 5 , онтон сыл буолан баран 4 тігµл µрдэтиллибит коэффициеннаах іІінµ тілµµргэ кµґэллиэхтэрин сібµн санатта . Оттон Ґіґээ Халыма улууґун Зырянка біґµілэгин баґылыга Андрей Королев электроэнергияны кэмчилиири кірдірір прибору икки дьиэ ± э туруорбуттарын , олор билиІІитэ боччумнаах тµмµгµ кыайан ситиспэтэхтэрин , биир квадратнай миэтэрэ ± э 18 солкуобайдаах кэмчилээґини кірдірбµт тэрин иґитиннэрдэ . Оттон біґµілэк уулуссаларын сырдатыыга туруоруллубут энергияны кэмчилиир лаампалар эмиэ улахан туґаны а ± ал батахтарын , ол оннугар туґаттан тахсыбыт лаампалары суох оІорууга кэккэ ыарахаттары кірсµбµттэр . - Усуйаана улууґун « Хайыр нэґилиэгэ » МТ баґылыга Аполлон Болтунов , « Дьµкээгир национальнай нэґилиэгэ » МТ баґылыга Федор Горохов , « Уус - Куйга біґµілэгэ » МТ баґылыга Александр Зернов оґо ± унан сылытыллар хочуолунайдарга µлэлиир хачыгаардар хамнастарын µрдэтэргэ , арктическай улуустар нэґилиэктэригэр тиэрдиллэр таас чох нуорматын улаатыннарарга , кірµµтэ - истиигэ суох хаалбыт канализационнай ситим хаґаайынын быґаарарга этии киллэрдилэр . Оттон Јймікіін оройуонун « Уус - Ньара біґµілэгэ » МТ баґылыга Галина Беляева олорор дьиэ - уот коммунальнай хаґаайыстыба кирдээх ууну сµµрдэр уонна хомуйар объектарыгар капитальнай ірімµінµ ыытарга , хаарбах туруктаах дьиэлэри кітµрµµнµ анал программа ± а киллэрэргэ , БулуІ улууґун « Тиксии біґµілэгэ » МТ баґылыга Аркадий Алексеев ититэр ситими саІардыыга эбии µбµлээґини кіріргі , Ґіґээ ДьааІы улууґун « Адыаччы нэґилиэгэ » МТ тэриллии баґылыга Михаил Осипов республика иґигэр салгынынан кітµµ тарибын кыччатарга , хотугу улуустарга о ± уруот аґын тиэрдиини сµрµннµµргэ , Жатайдаа ± ы судноны ірімµіннµµр собуот оІорон таґаарар контейнернай хочуолларын атыылаґар кыа ± ы тобуларга уонна республика урукку Президенэ В . А . Штыров халаан уутун содулун туоратыы дьаґалларын боротокуолугар киллэрбит Адыаччыга квартальнай хочуолунайы тутар туґунан этиитин олоххо киллэрэргэ туруорустулар . « Тігµрµк остуолга » итини тэІэ суолу тутуу , транспоры уонна сибээґи сайыннарыы , экономика сµрµн производственнай салааларын , бас билии уонна территориальнай былааннааґын , социальнай политика боппуруостара бол ± омто киинигэр турдулар . Олору дьµµллэґии сµнньµнэн кµннээ ± и µлэ тµмµгэ таґаарылынна уонна туґааннаах сµбэлээґиннэр ылылыннылар . Петр ТОМСКАЙ Виктор ЭВЕРСТОВ хаартыскађа тµґэриитигэр : « тігµ рµк остуол » µлэтин тµгэнэ . - Чурапчыга олорбуппут . Ийэм Екатерина Васильевна Игнатьева Мындаҕаайыттан төрүттээх . Аҕам Виктор Васильевич Игнатьев - Таатта Кыйытын киһитэ . Саамай интэриэһинэйэ - төрөппүттэрим аҕаларын ааттара , араспаанньалара биир . Бииргэ төрөөбүт убайдыы балыс курдук . Оттон мин аатым туһа туспа . Яна Викторовна аҕата Виктор Алехин мин аҕабын кытары көһүүгэ биир биригээдэҕэ балыктыы сылдьан доҕордоспуттар . Көһүү кэннэ Алехин аҕабын тутууга үөрэттэрбит . Чурапчыга биир томторго олорбуппут . Алехин мин төрөөбүппэр бэйэтин кыыһын аатын биэрбит . Онон Яна Викторовна аатын ыла сылдьабын . Иллэрээ кµн Манчаары Баґылай аатынан спорт национальнай кірµІнэрин киинигэр бырааттыы Ноговицыннар бириистэригэр хапса ± айга республикатаа ± ы турнир буолан ааста . Хапса ± айы тар ± атыыга µгµс тэрээґиннэр ыытыллаллар . Олортон биир саамай дьоґуннаа ± ынан бырааттыы Ноговицыннар бириистэригэр кµрэхтэґии буолар . Кµрэхтэґиигэ уопсайа 14 хамаанда кэлбититтэн , 115 бі ± іс кыттыыны ылбыта турнир µрдµк таґымнаа ± ын кірдірір . Манна ааспыт сыллаа ± ы Манчаары спартакиадатын призёрдара , республика быйылгы , урукку да ± аны сыллардаа ± ы чемпионнара кыттыбыттара турнир кµµстээ ± ин туоґулуур . Ол курдук , онноо ± ор 80 киилэ ± э республика абсолютнай чемпиона , биллэр хапса ± айдьыт Егор Рожин бириистээх миэстэ ± э тиксибэтэ ± э , кµрэхтэґии ты - Іааґынын кірдірір . Салгыы » Өрөспүүбүлүкэ Үөрэҕин министиэристибэтэ баччааҥҥа диэри бу тыҥаан турар боппуруоска чыычаах да тумсун саҕаны оҥорботоҕун нэһилиэнньэ эмиэ бэркэ билэр . Уонча сыллааҕыта , Феодосия Габышева миниистиринэн ананнаҕын утаа , дьон - сэргэ " хата , саха куттаах киһи ананна , бу боппуруоһу быһаарыа " диэн үөрбүтэ баара . . . Хомолтолоох ! Саха үрдүк сололоох чунуобунньуктара , биллэн турар , оскуола дириэктэрдэрин уо . д . а . кытта курдары төлөпүөнүнэн кэпсэтэн бэйэлэрин оҕолорун , аймахтарын сахалыы оскуоланан толору хааччыйар кыахтаахтар . Хааччыйаллар даҕаны . Онон , бу кыһалҕаны билбэттэр . Билэр да буоллахтарына , наадыйбаттар . Оттон боростуой дьон , үгэс курдук үлэ - хамнас , дьиэ - уот боппуруоһугар ыктара сылдьар отучча саастаах эдэр ыал , чугастааҕы оскуолалары кэрийэн көрөн баран сахалыы кылааһы , оскуоланы булбакка оҕотун түбэһиэх нуучча оскуолатыгар киллэрэргэ күһэллэр . Ол түмүгэр оҕо кута - сүрэ тосторун , « төрөөбүт тыл , култуура » , « төрөөбүт дойду » , « хаан аймах » эҥин диэн өйдөбүллэри билиммэт « тоҥ маргынаалга » кубулуйарын , сахаҕа да , нууччаҕа да сыстыбат күлүк буоларын туһунан элбэҕи суруйаллар . Ону хатылаабаппыт . Medeelel . com бизнесийг дэмжих зар сурталчилгааны шинэ боломжийг санал болгож байна . Та бүхэн Medeelel . com сайт - д баннер сурталчилгаа , мэдээ мэдээллээ байрлуулснаар дараах давуу талуудыг олж авна . Бидэнтэй энд дарж холбоо барина уу . Куорат сирин кэмитиэтин үлэтэ быстар мөлтөх . Чуолаан докумуон оҥотторор өттө улахан тардылыктаах дьыала . Дьон хастыы да сыл эккирэтиһэн баран түмүгүн көрбөккө эрэйдэнэллэр . Батурина бэрэсидьиэҥҥэ « сири оччотооҕу сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн чиэһинэйдик ылбытым » диэн , Ю . Чайка үҥсүүтүгэр эппиэт суруйар . Суутунан ирдэһии болдьоҕо ( исковая давность ) сокуон быһыытынан 3 сыл . Онон ким да ити кэмҥэ ирдэспэтэҕинэн , Батурина кыайыылаах хаалыан сөп . Оттон омук дойдуларын иннигэр Ельцин ыйбыт сиригэр бэрэстэбиитэлистибэ тутар эбээһинэһин Арассыыйа аан дойду сокуонунан син биир толоруохтаах . Оччотугар балаһыанньаттан тахсаары , Батуринаттан ол сири бүддьүөт суотугар төттөрү атыылаһан ылыахтаахтар . Москуба сыанатынан 1 гектар сир итиннэ 3 мөл . дуоллар . Былдьаһыктаах сир , уопсайа 55 гаа . Атыылаһарга күһэлиннэхтэринэ , Лужков ойоҕо хас мөлүйүөн дуолларынан байыан , РФ бүддьүөтэ төһө « чарааһыан » сөбүн ааҕан көрүҥ . Сатабыллаах - саһыл саҕалаах дииллэр , ол эрээри бу түгэҥҥэ туох да сатабыл суох . Хоруупсуйаттан атыннык сыаналаабаккын . Билигин 60 сааспытын іІійбµт уонна саІа ааґан эрэр дьон , ааспыт µйэ 60 - 70 сылларыгар , аан бастаан арыгы иґэрбитигэр болгарскай сухой арыгылары иґэрбит . Биллэн турар , кытаанах санаалаах ( волялаах ) іттµбµт арыгыны батыспата ± а , олоххо бэйэтин суолун булуммута . Онтон атыттар ити " сымна ± ас " арыгыттан са ± алаан арыгы арааґын амсайар буолбуппут , кµн бµгµн да кыайан арахсыбаппыт . Мин маны то ± о суруйабын ? Хайа да о ± о - эдэр киґи этэ - сиинэ тута кытаанах арыгыны кыайан ылыммат , ол иґин иґэ - аґыы сатаабат . Оттон билигин сымна ± ас арыгыны - шампанскайы , сухой , кыґыл арыгылары , пиибэ арааґын бэл кыргыттар амсайаллар , сорохтор утах курдук иґэллэр . Пиибэ олус дэлэйдэ , " пиибэ арыгы буолбатах " диэн политика бара турар . Оттон пиибэни элбэ ± и испит киґи итирэрин бары билэбит . Бэл , бу биґиги , сааґырбыт дьон , ити " аґы " аґаатахпытына аґара барабыт . Онон бу " ас " биґигини , кыра норуоту эґэр , симэлитэр буолла ! Салгыы » Иккис өттүнэн , олоҥхолорго үгүстүк көстөр мифологическай уобарастар : тоҕус халлаан улаҕатыгар , аҕыс халлаан анараа өттүгэр олохтоох айыы аймахтарын араҥаччылыыр , күн улуустарын көмүскүүр айыылар , иччилэр уобарастара Р . П . Алексеев олоҥхотугар бэриллибэтэхтэр . Итини олоҥхо суруллубут кэмин , өйүн - санаатын кэрэһилээн көрдөрөр түгэн курдук көрүөххэ сөп . Ол эрээри " Алаатыыр Ала Туйгун " баай ис хоһоонноох , балысхан фантазиялаах . Ордук олоҥхоҕо остуоруйа персонажтара хойуутук киллэриллибиттэр . Холобура : Алаа Моҕустар , төбөтө суох сүүнэ улахан дьон , Аҥардам бухатыыр ( киһи аҥаара , атын аҥаара туспа сиргэ бухатыыр буолан сылдьар ) , күөлү биирдэ омурдар , көлүйэ буолан кубулунар , отон буолан үүнэр абааһылар , оҕону сымыыкка хаайыы уо . д . а . 9 . Петрова Светлана Ивановна , историческай наука кандидата , Хотугулуу - илиҥҥи федеральнай университет Хотугулуу - илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун доцена ; Мин баран хаалыахтаах этим да . . . Бэйэм да билбэппинэн кини тугу саІарарын барытын истэн турбутум . Билигин санаатахпына , дьахтарым гипнозтаах быґыылааҕа . Ол турдахпына эмискэ илиим , атаҕым хамсаабат буолан хаалбыта , туох эрэ мэґэйдиир курдуга . Сыгаан дьахтара миигин дьон хаамар сириттэн тэйиччи таас дьиэ ойоҕоґугар илдьибитэ уонна : " Порчаҕын устарбар харчы наада , харчыта аҕал ! " - диэн ыххайбытыгар мин : " харчым суох " диэбитим . " Оччоҕо кімүскүн аҕал , заговор ааҕан баран тіттірү биэриэм " , - дии - дии ынан кэлбитэ . Ол гынан баран , үірүйэх баҕайытык кімүс ытарҕабын , үс биґилэхпин сулбу тардан ылбыта уонна кімүстэрбин ытыґыгар ууран баран : " Хараххын сим " , - диэбитэ . Харахпын симэр кэммэр кімүспүн сиэҕэр кистээбит этэ . Онтон харахпын аспыппар дьахтарым илиитин үрбүтэ буолбута , ытыґын нэлэппитигэр кімүґүм хайыы - үйэҕэ мэлис гынан хаалбыт этэ . Сыгааннар дьону маннык албынныыллар эбит . Дьокуускай куорат хамаандата іссі Јлµіхµмэ сиригэр µктэниэн инниттэн , СР норуоттарын бэґис спортивнай оонньууларыгар кыайара эрдэттэн биллэр этэ . Финальнай тµґµмэххэ кэлэн киин куорат спортсменнара ол сылыктааґыны мµччµ туппатылар . Манан сибээстээн , биґиги Дьокуускай куорат дьаґалтатын спорка комитетын салайааччы , бокска ССРС спордун маастара К . С . Бурцевы кытта сэґэргэстибит . - Константин Семенович , бастакы миэстэ ± э тахсыбыккытынан э ± эрдэлиибит ! Дьэ , бу кыайыыга хайдах быґыылаахтык айаннаан кэллигит ? Бэлэмнэниигит хайдах этэй ? Туох тµмµктэри кµµппµккµтµй ? - Э ± эрдэІ иґин улахан махтал . Биґиги кыайыахпыт диэн эрдэттэн эрэнэр этибит . Оонньуу программата олус киэІ , сыл аІара быґа ыытылынна . Онно улуустар барытыгар биир тэІник кыайан кыттар кыахтара суо ± а биллэр этэ . Сорох кірµІнэр улуус аайы сайдыбыт буолбатахтар , холобур , баскетбол эІин . Бастыырбытыгар хара маІнайгыттан эрэнэр этибит . Биґиэхэ сыал - сорук хаачыстыба ± а турбута . Элбэх бириистээх миэстэни ыларга . Мин санаабар , ол былааммытын толордубут . Олунньуттан са ± алаан бэлэмнэнэн , хамаандалар састааптарын сµµмэрдээн , олунньу 15 кµнµгэр спорткомитекка хамаандабыт састаабын барытын бигэргэттэрэн , µлэбитин са ± алаабыппыт . Онтукайбыт тµмµгэ бµгµн улахан кубок , УАЗ массыына уонна 500 тыґыынчалаах инвентарь ылар чиэскэ тигистибит . Бастатан туран , куорат дьаґалтатын баґылыга Ю . В . Заболевка улаханнык махтанабыт . Ґп - харчы іттµнэн улахан кыґал ± алары кірсµбэтибит . Сааскы іттµгэр ыытыллыбыт кірµІнэргэ ситиґиилэммит спортсменнарбытыгар бириэмийэлэрин туттарбыппыт . Аны бу оонньуулар геройдара бириэмийэлэрин ылыахтара . Биирдии кірµІнэргэ киирдэххэ , барыта былаан быґыытынан барда . Мини - футболга уонна чэпчэки атлетика ± а бастыыбыт диэн былааннаабыппыт . Уолаттар волейболларыгар иккис буолуохпут дии санаабытым , µґµс буолан хааллыбыт . Билигин республика ± а дьахталлар волейболларыгар университет уонна Дьокуускай хамаандалара инники сылдьаллара биллэр этэ . Ол иґин кинилэр финалга тахсаллара сэрэйиллэрэ . КіІµл тустууга сµµмэрдиир кµрэхтэґиигэ сэттэ ыйааґынтан биэґигэр путёвка ылбыппыт . Кинилэртэн тµірт уолбут призёрдаата , хамаанданан бэґис буоллулар . Јскітµн биир суоттаммыт киґибит Баир Укоев µґµс миэстэ иґин киирсиигэ кыайбыта эбитэ буоллар , хамаанданан миэстэлэґэрбит хаалла . То ± о диэтэххэ , тірдµс миэстэ ± э очкобут тэІнэґэн баран , хаачыстыбанан эрэ сабырыйтардыбыт . Остуол тенниґигэр кэккэ биричиинэнэн урукку іттµгэр наар куорат хамаандатын кімµскµµр Заусаевтар дьиэ кэргэттэрэ кэлбэтэ ± э . Онон сµрµннээн эдэрдэри кытыннардыбыт . Былаан быґыытынан кинилэр кыргыттарга бэґис , уолаттарга алтыс буолан , туруоруллубут соруктарын толордулар . Дария Маркова биирдиилээн оонньооґуІІа бэґис миэстэ ± э тахсыыта - улахан ситиґии быґыытынан сыаналанар . Чэпчэки атлетика ± а тренеринэн опыттаах специалист П . В . Васильев анаммыта . Онуоха бµтэґик кірµІІэ - марафоІІа Надежда Карасева µґµс уонна Василий Спиридонов тірдµс миэстэлэргэ тахсан , атын хамаандалартан улахан арыттаах бастаатыбыт . Онон биґиги спортсменнарбыт да , салайааччыларбыт да ± аны ситиґииттэн астыналлар . Эрдэттэн былааммыт , бастыыбыт диэн кэлбиппит . Уолаттар бары кыахтарынан кииристилэр . Волейболга мирнэйдэр икки улахан кылаастаах спортсменнары а ± албыттар эбит , кинилэр балаґыанньаны оІордулар . Ленскэйдэр республика чемпионаттарыгар хотторон баран , бу оонньууларга µчµгэйдик бэлэмнэммиттэр . Онон уолаттарга аны кыґын Госкомспорт кубогар хотторууну боруостуурга диэн сыал - сорук туруордум . - Кэлэргитигэр , син аа ± ан - суоттаан кэлбит буолуохтааххыт , ханнык хамаандалар сµрµн утарсыыны оІоруохтарай диэн , уонна ити чурапчылар µґµс миэстэ ± э тахсыыларын хайдах сыаналыыгын ? - Хамаанда салайааччыта буоларым быґыытынан , таблицаны кыґыны быґа ырытан , аа ± ан - суоттаан , бэйэм барыллааґын билгэлээґиммин туруортаан кірін бараммын , мирнэйдэр уонна нерюнгрилар иккис - µґµс миэстэни биэриэ суохтаахтар диэн этэ . Оттон Чурапчы µґµс миэстэ ± э тахсыыта бу соґуччу кірдірµµ . То ± о диэтэргит , Нерюнгри улаханнык проваллаата . Бэйэлэрин кµµстээх кірµІнэригэр волейболга уонна мини - футболга мілтіх кірдірµµлэнэн , улаханнык тэмтэрийдилэр , онон чурапчыларга алта эрэ очконан сабырыйтардылар . - Константин Семенович , тіґі да кыайдаргыт , ханнык эмэ биричиинэнэн хамаанда састаабыгар киирбэккэ хаалбыт дьоннордоох этигит дуо ? - Бу хамаанда састааба олунньуга хайдах бигэргэммитэй да , туох да ± аны уларыйыыта суох кытынна . Кэлбэккэ хаалбыт кµµстээх киґи диэн суох . Арай , остуол тенниґигэр Заусаевтары эрэ этиэххэ сіп , сыалай тµірт киґи . Кинилэр кэлбиттэрэ эбитэ буоллар , остуол тенниґигэр дьахталларга уонна эр дьоІІо бириистээх миэстэ ± э сылдьыахтаах этибит . Саамай астынарым диэн , ити эстафета ± а уонна 100 миэтэрэ ± э сµµрµµгэ икки олох эдэрдэри а ± алан кытыннардыбыт . Чудинов уонна Герасимов диэн , оскуола µірэнээччилэрин . Быйыл онус кылааґы бµтэрдилэр . Чудинов 100 миэтэрэ ± э сµµрµµгэ сµрдээх кµµстээх састаапка бэґис миэстэ буолуута - улахан кірдірµµ . Эстафета ± а иккиэн кыттан µґµс миэстэ ± э та ± ыстылар . Уолаттар сµргэлэрэ кіті ± µллэн , µірэ а ± ай сылдьаллар . Оттон Нарыйа Матвеева диэн кыра хатыІыр кыыс 400 миэтэрэ ± э µґµс буолла уонна эстафета ± а хайдах курдук µчµгэйин бэйэ ± ит кірдµгµт . Онон Нарыйа Јлµіхµмэттэн икки боруонса мэтээллээх барда . Кини быйыл тохсус кылааґы бµтэрдэ . Онон о ± о ± о µрдµк кірдірµµнµ ситистэ . - Аныгыскы оонньууларга кэскиллээх эбиккит . . . - Кырдьык , чэпчэки атлетика ± а састааппыт эдэр . Инники кэскил туґунан кэпсэттэххэ , волейболга дьахталлар хамаандалара - саастаах , орто саастара 34 . Инньэ гынан хамаанданы талыыга улахан кэпсэтиилэр тахса сылдьыбыттара . Иккис миэстэ буоларбыт биллэр этэ . Онон хамаанда ± а эдэрдэри киллэриэххэ наада диэн , µірэнээччи Попованы а ± албыппыт . Оттон уолаттарга хамаанда састаабын орто сааґа - сµµрбэччэ . Тустууга Прокопий Петров иккис миэстэлэммитин астынабын . Кини билигин да ± аны , этэргэ дылы , буора ± а кураанах эбит , тµґэн биэрбэтэ . Бастакы сэрэбиэй ШадриІІа тµбэспитигэр бµттµбµт дии санаабыппыт . Ону маладьыастаата , инньэ гынан , Проня ± а махталбыт улахан . Сэґэргэстэ Петр ПАВЛОВ . Ассоциация уонна улуус сөбүлэһии түһэристилэр . Онон табаһыттарга барыларыгар уонна тус бэйэбэр даҕаны олус улахан суолталаах тэрээһин буолла . Таба ахсаана элбээтэҕинэ , табаһыт олоҕо тупсуоҕа , дьиэ - уот да туттуоҕа , оҕолорун үөрэттэрэригэр да төһүү буолуоҕа . Ити саами дьонун курдук , бэйэлэрин көҥүллүк сананыахтара . Бу үтүө санаабыт олоххо киирбитэ диэн эрэллээхтик этиэхпитин сөп . " Ситим " ЖСК быһаччы көмөтүнэн , 44 киһи дьиэлэммитэ . Холобур , Дьокуускай куорат Чайковскай аатынан уулуссатыгар турар саҥа тутуллубут дьиэҕэ Өлөөн , Муома хаһыаттарын эрэдээктэр - дириэктэрдэрэ , Эдьигээн хаһыатын икки үлэһитэ , Уус Алдан « Мүрү саһарҕата » хаһыатын үс үлэһитэ , Хаҥалас хаһыатын икки үлэһитэ , " Ситим " медиа - бөлөх хас да суруналыыһа уо . д . а . кыбартыыраҕа тиксэр дьолломмуттара . Балык баайдаах хотугу улуустарга билиІІитэ биир да балыгы астыыр , эргинэр бідіІ тэрилтэ суох . Онон Аллайыахаҕа улахан комплексы тэрийэр санаалаахтар . Ол эргин баар балык хаґаайыстыбаларын түмэн , онно олохтоох дьону ( ол иґигэр хоту дойду аҕыйах ахсааннаах омуктарын ) үлэлэтэн , сылга 600 т . кэриІэ күндү балыгы астаан , Дьокуускайга , Москубаҕа , Санкт - Петербурга , о . д . а . атын сирдэргэ батарар буолуохтаахтар . Павел Астаховка уоран сурук бөҕөтүн тамнаабыттар . Массыынаҕа киирэн - тахсан истэҕинэ , гостиницаҕа хоһун аанын анныгар , хонтуруоллуу сырыттаҕына кэтэһэн туран … Суруналыыстары кытары көрсүһүүгэ Павел Астахов , ИДьМ миниистирэ Стаховы кириитикэлээн , атын да баай - тот , былаастаах араҥаны саралаан суруйбут суруналыыс Виктория Габышеваны аҕынна . « Ханна да баппат быһыы ! » - - диэн Габышеваны утары холуобунай дьыала тэриллибитин сыаналаата . Уонна Виктория Валентиновнаҕа бэйэтин төлөппүөнүн нүөмэрин биэрдэ , билсиһэ туруох буолла . Айыл ± а харыстабылын министерствотын муус устар 17 кµнµнээ ± и уочараттаах коллегиятыгар ити µіґэ этиллибит боппуруостар бэрт киэІник дьµµллэґилиннилэр . Коллегия чилиэннэринэн Ґп министерствотын , СР Сир баайын туґаныыга уонна геология ± а госкомитетын , Јлµінэ тардыытын ууга салалтатын , Айыл ± а баайын туґаныы эйгэтин хонтуруоллуур федеральнай сулууспа Саха сиринээ ± и управлениетын , " Саха сирин тимир суоллара " ААО салайааччылара уонна бэрэстэбиитэллэрэ , ону таґынан СР Айыл ± а харыстабылын министерствотын бары тутаах салааларын салайааччылара буолаллар . Ону таґынан бу сырыыга улуустар баґылыктара уонна баґылыгы солбуйааччылар , тулалыыр эйгэни кэтээн кєірµµгэ , сири - уоту кытары µлэ ± э сыґыаннаах тэрилтэлэр µлэґиттэрэ ыІырыллан кыттыыны ыллылар . Салгыы » Бүгүн , бэнидиэнньиккэ , Краснодарскай кыраайга кутурҕан күнэ . Улахан ардах тү ´ эн , хайа ³ рүстэрэ биэрэктэриттэн тахсан , элбэх дьиэ - уот ууга барда . Хомус диэн хантан , ха ? ан µ ? скээбитэ олус м ? ккµ ? рдээх . Истиэп олохтоохторун бастакы музыкальнай инструменнарыттан биирдэстэрэ . Хому ? у мастан , муостан , мамонтан о ? оруохтарын с ? п . Тимир хомус µ ? скээ ? инэ тимири у ? анар буолууну кытта сибээстээх . Муус устар 8 күнүгэр Дьокуускай куоракка 26 саастаах эр киһи ыарахан туруктаах быһаҕынан анньыллан балыыһаҕа киирбит . Биир сыл балыс кэргэнэ быһахтаабыта биллибит . Бу курдук түбэлтэ Өлүөхүмэ улууһугар Солянка сэлиэнньэтигэр муус устар 10 күнүгэр тахсыбыт . Бу сырыыга саастаах кэргэнниилэр тапсыбатахтар . Дьиэҕэ тахсыбыт иирсээн кэнниттэн 52 саастаах дьахтар 55 саастаах кэргэнин быһахтаабыт . Оттон устуоруйа бу икки англосаксон Сталинтан толлоллорун , ордугургуулларын , бас бэринэллэрин бигэргэтэр . Онон устуоруйаны аІаардастыы токурута сатааґын биґиэхэ охсуулааҕын умнуо суохтаахпыт . - Кини туґунан кылгастык этэн кэбиґэр уустук , сыана быґар ыарахан , судургутук эттэххэ , оннук кэм кэлэ илик . Оттон чопчу биґиги Сахабыт сиригэр сыґыаннаан эттэххэ , Борис Николаевич Ельцин биґиги іріспүүбүлүкэбит ыарахан сыллары тілі түґэригэр уґулуччу улахан оруоллаах , ол туґунан саха дьоно , іріспүүбүлүкэ олохтоохторо билэллэр , истэллэр , кинини ытыктыыллар , ійдүүллэр - ахталлар . Тойоннорун саба сатаан « карабин » , « Петр Старостин » уонна « Стахов » диэн тылларга тугу эмэ сыбыы сатаан дьону куттаатахтара . Суотабай сибээс начаалынньыга ситиһиилээх , үчүгэй үлэтин туһунан тоҕо - хоро кэпсии - кэпсии даачаҕа дааманы күүлэйдэтэ илдьибит . Ону баара , суотабай , даачаҕа хаппат эбит . Даама « маннык мөлтөх үлэлээх - хамнастаах киһини кытта сибээстэһэн да диэн . . . » - диэт тута куоппут . ~~Иван ДОЛИНИН Москвалаата . Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлин бастакы солбуйааччытынан барда .~~ Сүбэни биллэр мусукаан Евгений Тазетдинов салайда . Кыратык билиһиннэрэр буоллахха , Эстрада тыйаатырыгар муусука салаатын салайар . Доҕуһуол оҥорор . Эдэрдэргэ элбэхтик көмөлөһөр . Биллэр гитарист . Уон аҕыс сыллааҕыта Сунтаарга бөлөхтөөх этибит . Дьокуускайга тутуспутунан кэлбиппит . Ділµґµін Саха сиригэр киэІник тар ± анан µµнэр . Ґµммэтэх дьыла диэн суох , эрдэтээ ± и хаґыІ , итии - тымныы диэни улаханнык билинээхтээбэт . Аґа атырдьах ыйын иккис аІарыгар ситэр . Сиппит отоно кыґыл іІнііх , хойуу сµмэґиннээх , минньигэс буолар . Ділµґµін - эмтээх µµнээйи . Эмкэ кµґµн тоІоруу тµґµін иннинэ хомуллубут отонун туґаналлар . Отону хомуйаат , 80 - 90 кыраадыска диэри тµргэнник куурдаллар , чааскытыттан араараллар . Хаппыт отону 2 сыл устата туґаныахха сіптііх . Элбэх витаминнаах , иІэмтиэлээх эттиктээх . Ділµґµін отонунан суурадаґын , сироп , бороґуок оІорон витамин быґыытынан туґаналлар . Быар , µіс , µіс сµµрэр тымыра сµґµрдэ ± инэ , ділµґµін отонуттан оІоґуллубут " холосас " диэн суурадаґыны иґэллэр . Отонтон оІоґуллубут эмп куртах аґыыта µіскµµрµн , тахсарын тµргэтэтэрэ биллэр . Норуот эмчиттэрэ ас буґарыытын тупсарарга , куртах , синньигэс оґо ± ос тірді бааґырда ± ына , ділµґµін отонун суурадаґынын иґэллэр . Ис ыарыйда ± ына сэбирдэх суурадаґынын биэрэллэр . Сэбирдэ ± ин тирии бааґыгар тµргэнник оґорун наадатыгар сыґыараллар . Оттон силиґин µіс , бµір , хабах тааґын суурайарга тутталлар . Отонун уонна сибэккитин эминньэ ± ин саахарга оргутан минньигэс барыанньа оІороллор . Пюре оІорорго ситэ илигинэ , арыый да кытаанах эрдэ ± инэ хомуйан баран , быґа ± ынан отонун биирдии - биирдии хайытан , сиэмэтин орууллар . Оттон хатарыллыбыт сиэмэтин µлтµ мэґийэн баран , ураты µчµгэй сыттаах утах оІорон иґиэххэ сіптііх . Онон чунуобунньук норуот туһугар кыһаллан сыананы намтатарга « сүрэҕэ - бэлэһэ » киирбитэ судаарыстыбаҕа аймалҕаны таһаарыан сөп . Балаҕан ыйын саҕаланыыта Дьокуускайга улахан социальнай суолталаах бородуукталарга атыыһыт сыананы төһө үрдэтэрин быһар уураах ылыллыбыта . Ону көрүөҕүҥ . / / Ольга Иванова - Сидоркевич куонкуруґун кыайыылаа ± ар - 75 тыґ . солк . туттарыллыа ± а 2008 сыл сэтинньи 23 кµнµгэр биґиги биир дойдулаахпыт РФ уонна Саха АССР культуратын µтµілээх µлэґитэ , СР µірэ ± ириитин туйгуна , айыл ± а харыстабылын туйгуна , " Саха - Азия о ± олоро " норуоттар икки ардыларынаа ± ы фонда стипендиата , талааннаах ырыаґыт , мелодист , композитор , Амма улууґун бочуоттаах гражданина , µгµс мэтээллэр кавалердара Ольга Иванова - Сидоркевич , баара буоллар , 75 сааґын туолуо этэ . Бу µбµлµійдээх сылга биґиги улууспутугар туох тэрээґиннэр ыытыллыбыттарын уонна ыытыллыахтаахтарын туґунан улуу ырыаґыппыт сµгµрµйээччилэригэр хаґыат ніІµі иґитиннэриэхпитин ба ± арабыт . Ырыа - тойук куттаах аммалар µтµікэннээх µгэстэрэ дириІник иІэн , силис - мутук тардан µрµІ кµІІэ тардыстар , ілбіт - сµппэт ійдібµлµ хаалларар . Кини сырдык аатын µйэтитиигэ СР Правительствотын анал дьаґала тахсан турар . Ольга Иванова - Сидоркевич µбµлµійµн тэрээґиннээхтик ыытарга анал хамыыґыйа тэриллэн µлэлии сылдьар . Хамыыґыйа бэрэссэдээтэлинэн улуус баґылыга Александр Артемьев , бэрэссэдээтэли солбуйааччынан Прасковья Емельянова буо лаллар . 2007 сыл алтынньытыгар улуустаа ± ы О ± о айымньытын дьиэтигэр Ольга Иванова - Сидоркевич аата иІэриллибитэ . Итиэннэ сотору О ± о айымньытын дьиэтин таґыгар кини бронзаттан кутуллубут бюґа туруохтаах . Онон со ± уруу дойдулар курдук , сквер тутан Амма сиригэр - уотугар µктэммит кэлии дьон манна сылдьан сибэкки дьірбітµн уурар ытык сирдэрэ буолуо ± а . Ааспыт сыл ахсынньытыгар Федор Потапов аатынан улуустаа ± ы культура киинигэр " Ырыам миэнэ - сырдык ырыам " ырыанньык сµрэхтэниитин дьоро киэґэтэ буолан ааспыта . Ол дьоро киэґэ кірііччµлэрэ Ольга Петровна аІардас норуокка биллибит ырыаларынан эрэ буолбакка , ылламматах ырыаларын эмиэ истибиттэрэ , сэргээбиттэрэ . Ырыанньык тахсарыгар биґиги биир дойдулаахтарбыт Светлана уонна Егор Неустроевтар тіґµµ кµµс буоллулар . Кини айан хаалларбыт киґи кутун тутар , дууґатын ыллатар , сырдык ыратын этэр µйэлээх ырыалара бу а ± ыс тµґµмэхтэн турар хомуурунньукка кµн сирин кірбµттэрэ . Ольга Петровна баарыгар ырыаларын компакт - дискэтэ , " Оло ± ум чэчирдэрэ " диэн кинигэтэ тахсыбыта . Бу кинигэни кини тіріібµтэ 70 сааґыгар СР культуратын µтµілээх µлэґитэ , журналистика ± а Государственнай бириэмийэ лауреата Прокопий Караканов бэчээккэ бэлэмнээн таґаартарбыта . Кинигэ ± э " Амма чэчирэ " ансамбль тэриллибитин , аан дойду таґымыгар тахсыытын , Амма ірµґµ кімµскµµр Хотуйа экологическай паркатын туґунан киэІник ахтыллыбыта . 2006 сыллаахха от ыйын бµтµµтµгэр саха радиотыгар Владимир Корякин - Индигирскэй музыкальнай салоІІа Ольга Иванова - Сидоркевич туґунан икки тігµл тіхтµрµйэн кэпсээбитэ . " Амма оло ± о " хаґыакка Аба ± аттан Мария Захарова " О ± о сааґым сып - сырдык ійдібµлэ " , Мария Слепцова " Учууталбыт барахсан сырдык кэриэґигэр " , Дарья Дьячковская " Јйтін - сµрэхтэн сµппэт тµгэннэри бэлэхтээбит кµндµ киґибит " , Алена Окорокова " Сµдµ талааннаах уґуйааччыга µірэммиппиттэн дьоллоох киґинэн аа ± ынабын " уо . д . а ахтыылар бэчээттэммиттэрэ . Бµгµн биґиги , аммалар , киэн туттар , ытыктыыр киґибит Ольга Иванова - Сидоркевич айбыт уостан тµспэт ырыаларын бар дьоІІо тэнитэр , сайыннарар ытык аналлаахпыт . Јйµµн , бэс ыйын 20 - 21 кµннэригэр , Амма улууґугар " Иґит , ыллыыр ырыабын " диэн Ольга Иванова - Сидоркевич тіріібµтэ 75 сылыгар аналлаах сахалыы ырыа республикатаа ± ы бастакы куонкуруґа са ± аланар . Ырыа куонкуруґун гран - при хаґаайыныгар 75 тыґ . солк . суумалаах бириэмийэ туттарыллыа ± а . Вера ИВАНОВА . Амма . Нэhилиэк баhылыга Тихонов Дмитрий Иванович , 2005 сыллаахтан ананан кэлэн , бөhүөлэк оло5ор ураты кэрдиис кэм - эдэр дьон - сэргэ салайар үлэ5э , эппиэтинэстээх сорукка туруммут саҥа үктэллэрэ үүммүтэ . Эдэр салайааччы үлэтин баhылаан , олохтоохтор итэ5эллэрин ылан , 2007 сыллаахха быыбарга иккистээн талыллан , күн бүгүҥҥэ диэри нэhилиэк оло5ун - дьаhа5ын сирдээн - салайан кэллэ . Бүгүҥҥү күҥҥэ нэhилиэккэ 507 киhи олорор . 2011 сылга олохтоох дьаhалта барыта 16 үлэhиттээх : баhылыгы үп - харчы боппуруостарыгар солбуйааччы - Билюкина З . Е . , кылаабынай специалист - Попова Е . И . , сүрүннүүр специалист - Романова Л . С . , тыа хаhаайыстыбатын специалиhа - Сидоров Н . Н . , землеустроитель Тимофеев Н . Н . , кылаабынай бухгалтер - Попова Ф . С . , социальнай харалта үлэhитэ Петрова М . В . , ыччат лидера Попов И . П . , тех . үлэhит - Брызгалова В . З . , суоппар - Сидоров С . А . , истопниктар - Зыков А . И . , Негнюров П . А . , Билюкин С . Г . Олортон муниципальнай сулууспа5а - 4 киhи . Олохтоох дьаhалтаны сэргэ бэрэстэбиитиллээх орган 7 депутата : Федорова К . И . « Дул5а » түөлбэ , Пахомова Л . С . « Киин » түөлбэ , Сидорова М . П . « Кыламан » түөлбэ , Платонов Н . Н . « Өлөчөй » түөлбэ , Семенов Р . Н . « Оскуола » түөлбэ , Попов И . Н . « Түөтэй » түөлбэ , Билюкина Т . А . « Илин » түөлбэ , бөhүөлэк социальнай - экономическай сайдыытыгар араас хайысхалаах үлэни сүрүннээн , күүс - көмө , сүбэ - ама буолаллар . Нэhилиэк сирин - уотун уопсай иэнэ - 23 , 8 тыh . га . 2011 сыл тохсунньу ый 1 кунун туругунан тыа хаhаайыстыбатын сүрүн көрдөрүүлэрэ : уопсайа ынах суеьу ахсаана - 854 төбө , сылгы - 373 төбө , ол иьигэр биэтэ - 177 төбө , сибиинньэ - 32 төбө , коза - 7 төбө , көтөр - 126 төбө . Нэьилиэккэ барыта 18 бааьынай хаьаайыстыба , 83 кэтэх хаьаайыстыба , « Намчы » сайылык суеьу иитиитинэн утумнаахтык дьарыктаналлар . Нэhилиэк дьоно транспорынан хааччыллыылара намыhа5а суох , ол курдук уопсайа 72 массыына ол иhигэр 55 легковой , 15 грузовой , 2 водовоз , ону таhынан 58 трактор баар . Билиҥҥи сайдыылаах оло5у кытта тэҥҥэ , биhиги нэhилиэккэ 42 ыалга интернет сибээс киирдэ . Онон Алтан нэhилиэгэ араас хайысхалаах үлэни тэрийэн , үүнэр - сайдар , чэчириир . Саха µґµйээннэригэр µс сµдµ тірµт дьон баар : Эллэй , Омо ± ой баай уонна Улуу Хоро . Балартан ордук биллибиттэрэ Эллэй , оттон Омо ± ой уонна Улуу Хоро бииґин уустара Эллэй дьонугар холбоспуттар . Саха тірді биир диэн іс хоґооно оччоттон ыла силис тарта ± а . Былыргы сэґэннэргэ , номохторго кэпсэнэр кіґµµлэр , куотуулар тµмµктэригэр саха омук киэІ сиринэн тар ± аммыта , саІа сиргэ бэйэ баґын билинэн , ыаллыы омуктары кытта бодоруґан саІа ийэ , а ± а ууґун тірµттээн барбыттара . Оттон улуу уустар ( улуустар ) тірµттэринэн Эллэй уолаттара буолбуттара . Буккуурдаах сы ± аннар В . Л . Серошевскай суруйарынан , сахалар родовой тутуллара а ± а ууґа уонна ийэ ууґа диэн арахсар . Ол гынан баран ууґунан буолбакка µксµн ким хантан тірдµлээ ± инэн быґаарсаллар . " Биґиги киґибит , тірµт - уус хааммыт " , - диэн буолар . Уустарынан арахсыы саха ± а араас , аІардас хаан уруу эрэ аа ± ыллыбат . Сорох уустар олус улахаттар , тыґыынча иґэ - таґа киґилээхтэр , оттон сорохтор гиэннэрэ сµµс ахсаан иґинэн . Манна аІардас хаан уруулууларынан эрэ арахсаллара буоллар , уруу ахсаана элбэх уонна тэІ сыґа буолуох этилэр . " А ± а ууґа диэн уруулуулар буолбатахтар , - диэн Нам сахата Константин Жарков Серошевскайга быґаарбыт . - Эґиэхэ атыыґыттар , казактар , мещаннар бааллар , оттон биґиэхэ - уустар ( роды ) . Ол син биир чыыннаах буолууну кэрэґилиир " . ( Нам ул . 1891 с ) . " Биир тірµттээх - уустаах да буолларбыт , эт - хаан уруулуулар буолбатахпыт " - диэн эппиэти намнар , байа ± антайдар , ар ± аа хаІаластар биэрбиттэр . Нам сахатын быґаарыытынан , биир а ± аттан са ± алаан эбэтэр кини уолаттарын ааттарын ылынан тус - туспа а ± а уустара µіскээн бараллар . Хаан уруунан аахсыы сы ± аннарга диэри барар , аны ол сы ± аннарбыт хаґыс кілµінэнэн тµмµктэнэллэрэ эмиэ боппуруостаах . Сорохтор сы ± ан диэн бииргэ тіріібµт дьон уолаттарын о ± олоро , сорохтор а ± ас - балыстыылар уолаттара диэн ааттыыллар , атыттар олох да " ыраах урууларга " киллэрэллэр , дэлэ ± э да " Ууга тµстэххэ ірµґµспэт сы ± анныыбыт ! " диэхтэрэ дуо ( Нам ул . 1892 с . ) . Дьахтар іттµнэн сы ± аны булар уустук буолбатах , онно кини араас да ± аамыр тылы кутуруктанан µґµс кілµінэттэн са ± аламмытынан барар . Эр киґи іттµнэн Серошевскай уонча киґиттэн ыйыталаґа сатаабыт да , сы ± аІІа сыґыаннаах майгыннаґар икки да эппиэти кірсµбэтэх . Онон XIX µйэ ± э барбыт буккуллууну , эгэ билигин кэлэн сааґылыаІ дуо ? Ийэ ууґунан аа ± ыныы µксµн номохторго кэпсэнэр , олоххо а ± ыйахтык кірсµллэр . XIX µйэ ± э урууну - айма ± ы аа ± ыы эр киґи іттµнэн барбыт . Урууну µйэнэн аа ± ыы Кийиит уонна кµтµіт бастакы µйэ дьон буолаллар . Кинилэр икки урууну холбууллар : кийиит уруутун ( кылыннар ) , кµтµіт уруутун ( тойоттор , хотуттар ) . Кийиит уонна кµтµіт дьахтар іттµнэн дьонноро ходо ± ойдор буолаллар , оттон эр дьон іттµнэн дьоно тµІµрдэр дэнэллэр . Ханнык ба ± арар ийэ , а ± а ийэ ууґун эбэтэр а ± а ууґун тірµттµіхтэрин сіп . О ± олор іскіті утумнарын а ± аларыттан аа ± ан бардахтарына а ± а ууґа , ийэлэриттэн аа ± ан бардахтарына ийэ ууґа µіскµµр . Иккис µйэ дьонунан о ± олор буолаллар . Ґґµс µйэ дьонунан сиэннэр , салгыы тірдµс µйэлэр - сиэнчэрдэр , бэґис µйэлэр - сы ± аннар , алтыс µйэлэр - сы ± анчалар , сэттис µйэ дьон - ытыттар , ахсыс µйэ дьон - кэдьиэрдэр , тохсус µйэлэр сыдьааннар буолаллар . Биир µйэни быґа холоон 25 сылынан кээмэйдииллэр . " Тірµччµ ( урууну - айма ± ы аа ± ыы ) " Аныгы саха дьоно уруу - аймах аатын аанньа билбэппит мэлдьэх буолбатах . Онон санатар быґыынан Тумус Мэхээлэ " Удьуор µірэ ± э " кинигэтигэр баар матырыйаалга эбии Л . Афанасьев уонна А . Павлов " Тірµччµ ( урууну - айма ± ы аа ± ыы ) " кинигэлэриттэн хатыласпат холобурдары а ± алыахпыт . * * * " Удьуор µірэ ± э " кинигэ ± э уруу - аймах сахалыы аатын - суолун быґаарыылара : А ± аІ удьуорунан урууларыІ манныктар диэн буолаллар : А ± а ± ыттан балыс саастаах эр дьон - эйиэхэ убайдарыІ буолаллар . А ± аІ бииргэ тіріібµттэрэ буоллун . А ± а ± ыттан а ± а саастаах эр дьон барыта аба ± аларыІ буолаллар . А ± а ± ынан хаан уруу дьахтар аймах барылара эйиэхэ эдьиийдэриІ буолаллар . Эйигиттэн балыс буоллахтарына - балтыларыІ буолаллар . Ийэ ± инэн хаан уруу эр дьоннор эґэ ± иттэн уратылара бары - таайдарыІ диэн буолаллар . Ийэ ± инэн хаан уруу дьахтар аймах барыта эдьиийдэриІ уонна балтыларыІ буолаллар . Бии - эн уол о ± о буоллаххына , эн бииргэ тіріібµт убайыІ эйиэхэ бии буолар . Ини - эн буолла ± ына убайгар ини диэн буола ± ын . А ± ас - эн кыыс о ± о буоллаххына , бииргэ тіріібµт эдьиийиІ эйиэхэ а ± ас буолар . Балыс - а ± аскар эн балыс , биитэр балта буола ± ын . Убай - кыыс о ± о бииргэ тіріібµт , киниттэн а ± а уол о ± о баар буолла ± ына убайа буолар . Убай оннунан хаалар . Сурдьу - кыыс о ± о бииргэ тіріібµт киниттэн балыс саастаах уол о ± о баар буолла ± ына сурдьа диэн ааттанар . Эдьиий - уол о ± о бииргэ тіріібµт киниттэн а ± а саастаах кыыс о ± ону эдьиийим диэхтээх . Балыс , балта - уол о ± о бииргэ тіріібµт киниттэн балыс саастаах кыыс о ± ону балтым диэхтээх . О ± олор улаатан холбоґон ыал буоллахтарына саІа уруу тэриллэн , уруу кэІиир . Ходо ± ой - холбоґор уоллаах кыыс ийэлэрэ бэйэ - бэйэлэрин кытта ходо ± ойдуу буолаллар . ТµІµр - оттон кыыстаах уол а ± алара тµІµрдµµ диэн буолаллар . Хотун - кийииккэ эрин ийэтэ хотуна буолар . Тойон - кийииккэ эрин а ± ата тойоно диэн буолар . Кийиит - кыыс эргэ тахсыбыт уол дьонугар кийиит диэн буолар . СаІас - кийиит эриттэн балыс саастаах дьоІІо саІас диэн буолар . Сы ± аан - кийиит дьахтарга эриттэн балыс кыргыттар уонна уолаттар сы ± аан уруулара буолаллар . Уол - тойон - кийиит эрин убайа киниэхэ уол - тойон диэн буолар . Кыыс - хотун - кийииккэ эрин эдьиийэ кыыс - хотун диэн буолар . Кµтµіт - уол ойох ылбыт кыыґын дьонугар кµтµіттэрэ диэн буолар . Ийэ - кылын - кµтµіккэ ойо ± ун ийэтэ ийэ - кылын диэн буолар . А ± а - кылын - кµтµіккэ ойо ± ун а ± ата а ± а - кылын диэн буолар . Убай - кылын - кµтµіккэ ойо ± ун убайа убай - кылын диэн буолар . Кµрэ - быраат - кµтµіккэ ойо ± ун сурдьута кµрэ - быраат диэн буолар . А ± ас - кылын - кµтµіккэ ойо ± ун а ± аґа а ± ас - кылын диэн буолар . Кµрэ - балыс - кµтµіккэ ойо ± ун балта кµрэ - балта диэн буолар . Кылыннар - кµтµіккэ ойо ± ун уруу - аймах дьонноро кылыннара диэн буолаллар . КыІат - кµтµіт уонна кийиит аймах дьонноро бэйэ - бэйэлэригэр кыІаттыылар диэн буолаллар . Бэргэн - биир ыал улахан уолун ойо ± о кыра уол ойо ± ор бэргэнэ диэн буолар . Бадьа - биир ыал кыра уолун ойо ± о улахан уол ойо ± ор бадьата диэн буолар . Биллэх - биир ыал кыргыттарын эр - биир ойох ылбыт кµтµіт дьоннор бэйэ - бэйэлэригэр биллэхтиилэр диэн буолаллар . Сиэнчэр - хос сиэниІ о ± ото . Сыдьаан сиэн - хос - хос сиэниІ о ± ото . Сиэн - ини - бииргэ тіріібµт иниІ , бииІ , эдьиийиІ , балтыІ уол о ± олоро . Сиэн - балыс - бииргэ тіріібµт бииІ , иниІ , эдьиийиІ , балтыІ кыыс о ± олоро . Сиэн - бырааттар , сиэн - балыстар - бииргэ тіріібµт бииІ , иниІ , эдьиийиІ , балтыІ сиэннэрэ . " Тірµччµ ( урууну - айма ± ы аа ± ыы ) " кинигэттэн : А ± а ууґа - биир а ± аттан тірµттээх дьон , хас да ийэ ууґуттан тураллар ( Пекарскай . 3075 ) . Ийэ ууґа - эр дьон утумунан сы ± аннарга диэри аа ± ыллар . Кµтµі - кыыґы кэргэн ылбыт а ± а саастаах кµтµіт . Сиэнчэр - хос сиэн . Кинилэринэн бэтэрээІи уруулар тµмµктэнэллэр . Сурус - кыра саастаах уруу уол , хос ини . Сµтµір - иккис эр , иккиґин эр буола сылдьыбыт эбэтэр буолбут киґи . Эбэтэр иккис ойох . Сы ± ан - хос хос сиэн уол эбэтэр кыыс . Бэґис сµґµіх уруулуу дьонтон ыраах уруу ахсаана са ± аланар , эр - ойох буолуохтарын сіп . Сы ± анчар - алтыс сµґµіх уруулуу дьон . Сыдьаан - тохсус сµґµіх дьон . Кинилэринэн тірµт уруулар ахсааннара бµтэр . Ытыт - син биир ыччат , урдус ( Пекарскай , 3855 ) . Кірірбµт курдук улахан уларыйыы суох , арай кэм да ууттан да таґаарбатахха аньыыга аахсыллыбат сиэнчэр , сы ± ан диэннэргэ уратылаґыы тахсыбыт . Кырыыс уонна алгыс суолтата Удьуордааґын саха ± а то ± ус µйэ ( кілµінэ ) тухары барар . Дьон уруу - аймах суолтатын билэр буолан кичэйэн аа ± аллара . Былыргылар этэллэринэн алгыс да , кырыыс да то ± ус µйэ тухары эргийэр . Дьэ , ол иґин ыччат дьон хайдах буолуон билэр иґин то ± ус µйэ дьон оло ± ун билиллиэхтээх . Уруу тугу сыыспыта барыта кырыыс буолар . Соро ± ор кырыыс " тимирэр " , ол аата биллибэккэ - кістµбэккэ сылдьар , соро ± ор кібін тахсар . Уруу - аймах кырыыґы тіннірі сатыахтаах , кырыыс тірді былыргы кырыыстаах ойуунтан кэлэр . Былыр уруу - аймах аайы бу уруу - аймах билиитин тµмэ сылдьар кырдьа ± астар баар буолаллара . Кинилэри сэґэннэр дииллэр , уруу кырыыґа уонна алгыґа хайдах эргийэрин , сµрµн µµннэрэрин сири - уоту кытта сибээґин билиилэрэ тірµт буолаллар . Сэґэннэри кытта уруу - аймах утумун салайар ичээннэр диэннэр бааллара µґµ . Кинилэр , іскіті урууга кырыыс кібіірµ гынна ± ына ол суолун бµілµµллэр . Ол аата урууга манныгы гынымаІ - оІорумаІ , ити кутталлаах диэн сэрэтэллэр . Оттон алгыс кібір кэмэ кэлбит буолла ± ына , ити тµгэни куоттарымаІ диэн эрдэ биллэрэллэр . Былыр уруулар кірін олорон бэйэлэрин аймахтарын хоргутан эбэтэр атын да тµбэлтэ ± э кіміліспіккі іліргі тиэрпит буоллахтарына улахан сэмэ ± э тµбэґэллэр . Кырыыс бу тµбэлтэ ± э кібір , ол иґин дьыаланы итинниккэ тиэрпэт буола сатыыллара . Былыр , онноо ± ор улахан сут сылларга хоргуйан ілµµ а ± ыйах этэ , арай саха оло ± ун отуорун дьалкыппыт ХХ µйэ итини билиммэтэ ± э . Сµр суолтата Хас биирдии урууга тіґі эмэ сµр бэриллэр . Ити ылбыт сµрµн хайдах туґанарыттан ыччатын дьыл ± ата тутулуктаах . Соро ± ор уруу - аймах ылар сµрµн аґары туґанар тµгэнэ баар . Бу тµбэлтэ ± э ханнык эмэ µйэ ( кілµінэ ) дьон бэйэлэригэр сіптііх сµрµ эрэ буолбакка инники кэлэр кілµінэлэрин сµрµн эмиэ туґаналлар . Ол иґин маннык тµбэлтэни хордооґун диэн ааттанар . Сµрµ аґары туґанар дьон байан - тайан , аатыран - суолуран олорон ааґаллар . Ол гынан баран ыччаттара кэхтэр - мілтµµр . Хоруол хаана холобур буолбат Саха ± а хаан уруулар холбоґоллоро кытаанахтык бобуллара , ити кинилэр кэлэр кілµінэ ыччаттара тірµіхтэриттэн бодоІ буолбакка , чэгиэн , доруобай сылдьалларын хааччыйара . Саха сирин курдук тыйыс айыл ± алаах сиргэ чиргэл , бі ± і - та ± а доруобуйалаах эрэ буоллаххына о ± о - уруу тэнитэн олороруІ чуолкай . Онно холоотоххо ар ± ааІы омуктар ( ордук баай , чыыннаах - хааннаах ітті ) тіттірµтµн бэйэлэрин урууларын иґигэр холбоґор идэлээхтэрэ биллэр . Королевскай " хаан " тіґі да сыаналаннар , итиннэ мунньуллубут баайы - дуолу атыттарга ыспат экономическай суот - оросчуот эмиэ кыттыґар буолуохтаах . Ол тµмµгэр кµндµ кімµс нэґилиэнньиктэр араас ыарыылара элбэ ± э биллэр . Саха ± а ордук а ± а іттµнэн хаан урууну кытта холбоґору утараллара . Ол иґин кэргэн ылар кыыстарын ыаллыы улуустартан , атын аймахтартан кірдµµллэрэ . Н . А . Виташевскай кэтээн кірµµтµнэн , орто сэниэ киґи ыаллыы нэґилиэктэн , дьадаІылар бэйэлэрин нэґилиэктэриттэн эбэтэр атын а ± а уустарыттан , оттон быстар дьадаІылар аттынаа ± ы ийэ ууґуттан ылаллар эбит . ТµІ былыр сахалар 14 кілµінэ ± э тиийэ урууну - айма ± ы тутуґаллара µґµ . XIX µйэ иккис аІарыттан тірдµс - алтыс кілµінэлэр холбоґоллорун таІара дьиэтэ утарбат буолан элбээн барбыттар . Элбэх ойохтонуу былыр саха ± а да баарын бары билэбит . Ол биричиинэтин Ф . И . Лангас хамыыґыйата 1789 с . бэлиэтээн хаалларбыт : " Бастакытынан , сахалар о ± олорун кыра эрдэхтэриттэн холбуур туґунан кэпсэтиилээхтэр , ол гынан баран анарааІылар улаатан баран бэйэ - бэйэлэрин таптаспат буоллахтарына , иккис ойо ± у ыларга тиийэрэ ; иккиґинэн , о ± оломмото ± уна эр киґи иккис , µґµс ойохтонор ; µсµґµнэн , баай сахалар хаґаайыстыбаларын кірдіріірµ элбэх ойохтоноллоро ; тірдµґµнэн , ойо ± о ыарыґах буолла ± ына дьиэтигэр хаалларан баран атыны ылаллара . Элбэх ойохтонуу XVIII µйэ бµтµµтэ - XIX µйэ са ± аланыыта христианство дириІник ітін киирэрин кытта тохтообутунан барбыта , арай олох тµгэх улуустарга XIX µйэ ортотугар диэри хаалбыта биллэр . ( П . А . Слепцов . " Традиционная семья и обрядность у якутов " ) . Былыр саха кийиити , кµтµітµ дьиэтигэр киллэриэн иннинэ хаан урууларын , тірдµлэрин - уустарын хаґыс да кілµінэ ± э диэри сыымайдаан кіріллірі . Ол тµмµгэр эт - хаан , ій - санаа іттµнэн чиргэл омугу тэниппитэ . Маны тіґі да кытаанах буоллар , тыйыс олох - дьаґах µіскэппит " естественнэй отборун " биир кірµІµн быґыытынан сыаналыахха сіп . Антонина ЭВЕРСТОВА Урууґуйга : М . Носов . XVII µйэ сахалара . 1939 c . " Сахабулт " компания Сунтаар улууґунаа ± ы филиалын µлэґиттэрэ , суолларыттан - иистэриттэн саба ± алааґыннарынан , улуус сиригэр - уотугар 60 - Іа тиийэ бірі баар курдук . Ардай аґыылаахтар 20 сылгыны сиэтилэр , іссі 20 сылгыны тырыта - хайыта тыыппыттарын сылгыґыттар , эмсэ ± элээґиннэрэ улахан диэн , іліртµµргэ кµґэлиннилэр . Салгыы » - - Биһиги Кириэмилбит ! - диэн күллэ . Биһиги өрө хантайан " Кириэмили " дьиктиргээтибит , чочуобуна быһыылаах диэн ким эрэ саҥа аллайда . Культурнай - сырдатар тэрилтэлэргэ анаан дьиэни - уоту тутуу хайда ± ый ? Аныгы технология балысханнык сайдан билиІІи олохпут туллар тутаа ± ынан , эргийэр киининэн буолла . Маны атын хайысхалар тіґі ситиґэн иґэллэрий диэн ыйытыы µіскµµр . Холобур , культура эйгэтэ . РФ Президенэ Дмитрий Медведев Анал суругар : " Биґиги тіґі кыалларынан Россия кытыы сирдэригэр культура инфраструктурата сайдар усулуобуйатын тэрийиэхтээхпит . Дьо ± ус куораттарга , біґµілэктэргэ , сэлиэнньэлэргэ билиІІи олоххо эппиэттиир культура кииннэрэ , библиотекалар суохтар . Культура эйгэтин кµµскэ сайыннарыахтаахпыт . Итини ситиґэр сыалтан аныгы технологияны туґаныахтаахпыт . Оччо ± уна мілµйµінµнэн дьон культура сыаннастарын билэр кыахтаныахтара . Ити ордук эдэр ыччакка туґалаах буолуо этэ " , - диэн этиитэ киґини толкуйдатар . Итинтэн сиэттэрэн , республикабытыгар культура дьиэлэрин тутуу хайдах баран иґэрин билсэн , суруйарга сананным . Республика µрдµнэн билигин культура 496 дьиэтэ µлэлиир . СР Культуратын уонна духуобунаґын министерствотын кі ± µлээґининэн уонна µбµлээґининэн , 1995 сылтан 2002 сылга диэри культура 116 дьиэтэ тутуллан киирбитэ . Итини тэІэ , культура 118 дьиэтигэр капитальнай ірімµін оІоґуллубутуттан тоІон турбут 26 объект ититэр систиэмэтэ сіргµтµллµбµтэ . 2002 сылтан былырыыІІа диэри 61 объект тутулунна . Олор ортолоругар музейдар , культурнай - эстетическэй , сынньалаІ , духуобунас , тыа сирин культураларын кииннэрэ , народнай театрдар , библиотекалар , о ± о музыкальнай оскуолалара , онноо ± ор пааматынньыктар бааллар . Бу объектар тутуллууларын И . С . Емельянов салайааччылаах " Мин Сахам сирэ - XXI µйэ ± э " µтµі дьыала хамсааґын µбµлµµр . Ааспыт а ± ыс сылга ордук хото культура ханнык тэрилтэлэрэ тутуллубуттарый ? Докумуоннартан кірдіххі , музейдар , сынньалаІ уонна культура кииннэрэ µгµстµк тутуллар буолбуттар . КэлиІІи икки сылтан бэттэх культура уонна спорт µгµс салааларын хабар объектарга бол ± омто балай эмэ туґаайыллыбыт . Бу тыа сирин оло ± ун - дьаґа ± ын сайыннарыыны кытары ыкса сибээстээх . Ол туґунан іссі сиґилии тохтуо ± ум . И . С . Емельянов быґаччы кыттыытынан кыайан оттуллубакка хам тоІмут 26 кулууп ірімµіннэммитэ . Билигин итинтэн µгµстэрэ µчµгэй µлэлээхтэр ахсааннарыгар киирэллэр . Иван Емельянов 2000 сыллаахха Муома Хонуутугар бэрт мілтіх туруктаах культура дьиэтигэр 200 тыґ . солк . ірімµінµ ыыттарбыта . Муома ± а командировка ± а бара сылдьан , бу культура дьиэтин µлэтин - хамнаґын кытта билсибиппин суруйбутум . Хайа ба ± арар тэрилтэ µлэтэ салайааччыттан уонна коллектив хайда ± ыттан улахан тутулуктаах эбит диэн бигэ санаа ± а кэлбитим . Салайааччылара Артем Корякин чахчы саІалыы кірµµлээх µлэґит киґи . Кинилэр аан бастаан икки этээстээх 830 кв м иэннээх дьиэни иґин - таґын µчµгэйдик ірімµіннээбиттэрэ . Ол тµмµгэр ахсынньы тымныытын са ± ана иґирдьэ футболканан эрэ сылдьаллара . Ґгµс салайааччылар маны кыайа тута иликтэр . Ол иґин культура дьиэлэрэ µксµгэр ыт баґын са ± а кµлµµґµнэн хатанан тураллар . Сорохтор бырааґынньыктарга уонна бэлиэ кµннэргэ эрэ улахан дьону муспута , тугу эрэ тэрийбитэ буолаллар . Онон Муоматаа ± ы культура дьиэтин , улуус баґылыктара , илэ хараххытынан кіріргµт - истэргит буоллар диэн сµбэлиибин . Барыта биир " флакоІІа " КэлиІІи кэмІэ тыа сиригэр тэрилтэлэри биир сиргэ тµмэр сыал - сорук турда . Ол курдук , культура уонна спорт салааларын хабар объектары ( многофункциональные объекты культуры и спорта ) тутуу дэлэйэн эрэр . Быйыл итинник тииптээх культура алта объега : Ньурба ± а ( Акана ) , Горнайга ( Бэрдьигэстээх ) , Кэбээйигэ ( Тыайа ) , Амма ± а ( Болугур ) , Уус - АлдаІІа ( Танда ± а уонна Чэриктэйгэ ) тутуллан киирдилэр . То ± о барыта биир сиргэ диибитий ? Бу объекка нэґилиэк хас да ± аны социальнай тэрилтэтэ : АТС , почта , сберкасса , библиотека , культура киинэ , нэґилиэк дьаґалтата , спорт салаата , араас куруґуоктар тµмсµµлэрэ , онноо ± ор ма ± аґыын , фельдшерскэй - амбулаторнай пуун тµмµллэллэр . Бу " Мин Сахам сирэ - XXI µйэ ± э " диэн µтµі дьыала хамсааґынын салайааччыта Иван Емельянов авторскай бырайыага буолар . Ол бырайыагынан циркэ ± э майгынныыр тігµрµк быґыылаах тутууну былааннаабыттар . Саамай табыгастаа ± а , бу хас да ± аны тэрилтэни биир хочуолунай итиинэн хааччыйар . Бу бары іттµнэн барыстаах . Урут хас биирдии тэрилтэ тус - туспа хочуолунайдаа ± а . Ол оттукка элбэх ночооту а ± алара . Кэлин олор ахсааннарын а ± ыйатыы , нэґилиэккэ киин хочуолунайы оІоруу суолун туттулар . СаІа бырайыакка хас эмэ сµµґµнэн миэтэрэ субуллар теплотрасса суох . Хочуолунай уонна саІа тииптээх тутуу икки ардылара - 25 миэтэрэ . Итини ірімµіннµµргэ да ± аны бэрт дуона суох µп - харчы барыа ± а . 2008 сыллаахха маннык объегы МэІэ - ХаІалас Таратыгар тутан киллэрбиттэрэ . Онно билигин оскуола , кулууп уонна спортивнай саала биир сиргэ тэІинэн µлэлии олороллор . Ґгµс нэґилиэктэр тэрилтэлэрэ бэйэ - бэйэлэриттэн ойуччу турар буолаллар . Холобур , почта нэґилиэк биир уґугар , оттон оскуола хоту , ма ± аґыын со ± уруу буолуохтарын сіп . Ахсынньы аам - даам тымныытыгар ордук кырдьа ± ас дьон тэрилтэлэргэ сылдьар наадаттан тіттірµ - таары мэскэйдэнэллэр . Оттон итинник элбэх тэрилтэ биир сиргэ баара ити тіттірµ - таары сырыыны суох оІорор . Барыта биир сиргэ миэстэтигэр быґаарыллар . Манна биир соччото суох балаґыанньа баар . Нэґилиэги тутан олорор тэрилтэлэр баґаар буолар тµгэнигэр бары суох буолуохтарын сіп . Онон хаґан ба ± арар сэрэнэр наада . Итинник алдьархай тахсыбатын наадатыттан эрдэттэн баґаартан сэрэхтээх буолуу іттµнэн сіптііх µлэ барыахтаах . Объегы тµµннэри - кµнµстэри харабыллыыр µлэґиттэр баар буолуохтаахтар . Аныгы технология ± а эппиэттиир сигнализациянан , видеокамераларынан хааччыллыы эмиэ бол ± омто ± о ылыллыахтаах . Итинник тииптээх сорох дьиэлэргэ харабыл да суох диэн этэллэр . Биир сыыґа туттууттан бµтµн нэґилиэк туга да суох хаалыан сіп . Тыа сиригэр оскуола , ма ± аґыын , почта , балыыґа оруоллара улахан . Итилэртэн хайалара эрэ суох буолла ± ына , нэґилиэк оло ± о айгыраабытынан барар . Онон итинник объектаах улуустар , нэґилиэктэр баґылыктара эппиэтинэстээхтик сыґыаннаґан , сіптііх дьаґалы ыларгытыгар сµбэлиибит . " ТаІара сэрэ ± и сібµлµµр " диэн мээнэ ± э эппэттэр . Усулуобуйа тэрилиннэ . Оттон µлэ хаачыстыбата хайда ± ый ? Уруккута тымныы дьиэ µп кірµллэн , ірімµін ыытыллан лаппа сылыйар , итийэр . Ол µрдµнэн сорох культура дьиэлэригэр то ± о эрэ дьон мустубат , кэлбэт - барбат . Бу культура дьиэтин µлэґиттэриттэн быґаччы тутулуктаах . Итинэн дьон µлэ ± э сыґыана кістін кэлэр . Холобур быґыытынан эмиэ Муома улууґун Хонуутун культуратын дьиэтин а ± алабын . Уруккута тоІ хаґаа дьиэни ірімµіннээбиттэрин тµмµгэр , билигин сып - сылаас . Муома хайаларыттан сиксийэр ха ± ыс тыалы µлэґиттэр аны билбэттэр . Ити кэнниттэн µлэ хаачыстыбата кістµіхтээх . Ону муомалар сµµс бырыґыан ситистилэр . Јссі эбиитин аныгы кэм сиэринэн харчы киллэринэн олороллор . Нам улууґун Хама ± атта нэґилиэгин культуратын дьиэтин эмиэ холобурдуохха сіп . Хама ± атта кулууба атыттарга холобур буолар кыахтаах . Холобур , СаІа дьыл чугаґаата ± ына Хама ± атта кулууба былдьаґыкка сылдьар . Онноо ± ор НамІа µлэлии олорор тэрилтэлэр коллективтара СаІа дьыллаа ± ы бырааґынньыктарын манна ыытаары миэстэ кірдіґіллір . НамІа бэйэтигэр ол то ± о эрэ кыаллыбат . Ґсµґµнэн , Эбээн - Бытантай улууґа . Улуус баґылыга Иван Егорович Горохов быґаччы кі ± µлээґининэн , µс сыл иґигэр Кустуурга , Дьар ± аалаахха уонна улуус киинэ Баата ± ай Алыытыгар культура дьиэлэригэр µчµгэй ірімµін оІоґулунна . Эргэрбит тµннµктэри стеклопакекка уларыттылар . Манан баґылык µлэ усулуобуйатын тэрийбитэ кістір . Онон кини культура µлэґиттэриттэн µлэ хаачыстыбатын толору ирдиир бырааптаах . Тµмµк оннугар Культура уонна сынньалаІ дьиэлэрин тутуу атын социальнай объектарга ( оскуола , балыыґа уо . д . а . ) холоотоххо , мілтіх со ± ус . Ол эрээри сыар ± а сыІаа ± а хоІунна диир кыахтаахпыт . Культура дьиэлэрэ , сынньалаІ кииннэрэ тыа сирин сайдыытыгар ураты оруоллаахтар . Ааннарын тэлэччи аґан , нэґилиэнньэ ± э , ордук хото ыччакка анаан араас сэргэх тэрээґиннэри ыытыахтаахтар . Александр Тарасов 8 . 00 - 10 . 00 . Дь . : Дьэ уһуктар уонна имэҥҥэ бэлэм буолар . Хааныгар эндорфин диэн « дьол гормона » элбиир . Таптаһарга түргэнник көҕүйэр . Устата 380 км . Чыпчаала муора таһымыттан 1289 м . үрдүккэ тиийэр . Геология өртүнэн сланецтар уонна песчаник , гранит быһа охсуулурдаах . « Венгрдар уонна сахалар ( атын да түүр омуктара ) култууралара бэркэ майгыннаһаллара сөхтөрдө » , - - диэн Саха сирин дэлэгээссийэтин чилиэнэ Үөһээ Бүлүү гимназиятын учуутала Вилена Львова кэпсиир . Венгрдарга эмиэ сахаларга курдук сылгыны баайар сэргэлээхтэр эбит . « Дьиэлэрэ саха ураһатын майгынныыр , бэл оһуордара кытары атылыы » , - - В . Львова . Өлүөхүмэ - тыатын хаһаайыстыбата эрдэ сайдыбытынан , сирин баайа элбэҕинэн , тыатын саппааһа халыҥынан , булт бары көрүҥэ тоҕуоруйбутунан , үгүс үтүө - мааны үлэһит дьоно элбэҕинэн Саха сирин биир бастыҥ улууһунан буолар . Соҕотох Өлүөхүмэ сиринэн - уотунан Чаара , Токо , Олоохуна , Тээнэ , Өлүөнэ курдук дэлэй уулаах улахан өрүстэр , Намана , Молбо , Чоруода , Талба , Оллоҥсо о . д . а . дьикти бултаах - астаах үрэхтэр кылбаһыйар ыраас уулара устан ааһалларынан даҕаны , атын улуустартан улахан уратылаах . Ол эрэ буолбатах , аны үүнээйи арааһа , балык эгэлгэтэ , сирин аһа дэлэйэ эмиэ баар . Дьаархан ( Токо бөһүөлэгэ ) , Киндигир , Тээнэ национальнай нэһилиэктэрин олохтоох эбэҥкилэрэ үллэр үйэлэрин тухары үрүҥ - хара түүлээҕи эккирэтэн , ыраах хайалар тэллэхтэринэн маанылаах табаларын манаан , өбүгэлэрин үтүө үгэһин күн бүгүнүгэр диэри өрө тутан үлэлии - хамсыы сылдьаллар . Эбэҥкилэри уонна манна олохтоох сахалары кытта үчүгэйдик кэпсэтэн - ипсэтэн биллэххэ , киһи быһыытынан боростуойдара , айылҕаны , сири - уоту , халыҥ тайҕаны , кыыл - сүөл олоҕун үчүгэйдик билэллэрин ааһан , туохха да тэҥнэспэт тулуурдарынан , ханнык баҕарар уустук балаһыанньаттан кыайыылаах тахсалларынан тэҥнээхтэрэ суох . Сорох билбэт дьон эбэҥкини мыынар , хайдах эрэ намтатар курдук этээччилэр . Ити , мин санаабар , эбэҥкини билбэт , сыаналаабат киһи тыла - өһө диэн быһаччы этэр наада . Саха киһитэ сайын үгэнигэр икки ый устата окко сылдьан отууга , балааккаҕа олорбутун хойукка диэри кэпсиэн сөп . Оттон эбэҥкилэргэ биэс уонтан тахсалыы сыл устата кыһыннары - сайыннары балааккаҕа кыстаабыт дьон аҕыйаҕа суохтар . Эбэтэр кыһын бултуу сылдьан ханна тохтууллар да тиит төрдүгэр олорон , холкутук утуйан , сынньанан турар дьон эмиэ эбэҥкилэр эрэ буолаллар . Кинилэр бултуу эбэтэр таба эккирэтэ сылдьан сыыһа - халты туттан тымныы ууга түһэн ылар түбэлтэлэрэ эмиэ баар . Ол кэнниттэн сыыстаран , тымныйан ыалдьыбаттар . Бу - кинилэр олохторугар үгүстүк көрсүллэр түгэн . Биллиилээх айанньыт , айылҕаны чинчийээччи , академик А . Ф . Миддендорф ( 1815 - 1894 сс . ) эбэҥкилэр - Айылҕа аристократтара диэн үрдүктүк сыаналаабыта мээнэҕэ буолбатах . Кини маннык түмүгү оҥороругар эбэҥкилэр хаһан да уорбаттарын , эппит тылларын мэлдьи толороллорун , ыалдьытымсахтарын болҕомтоҕо ылбыта саарбаҕа суох . А . Я . Уваровскай диэн ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар саха литературатыгар « Ахтыылар " диэн үлэни суруйан бэчээттэппит айанньыт , Эдьигээнтэн Охотскай муора кытыытыгар турар Үт диэн сиргэ диэри сэттэ ый устата атынан , табанан айаннаан тиийбитин туһунан суруйбут бэлиэтээһиннэрин ааҕааччылар билэллэр . Кини манна саха , эбэҥки сирдьиттэрэ хонуохтаах сирдэригэр кэлэн чэйдээн баран , хаар үрдүгэр мутугу халыҥ гына тэлгэтэн , ол үрдүгэр маҥнай ыҥыыр аннынааҕы тириини , онтон эһэ тэллэҕин тэлгээн , илийбит этэрбэстэрин , кээнчэлэрин , үтүлүктэрин « куурдуннар " диэн хаар анныгар көмөн баран , бэйэлэрэ сыгынньахтанан , кытаанахтык утуйан туралларын туһунан суруйар . Сарсыарда , дьиэ иһинээҕэр ордук куурбут таҥастарын кэтэн айаҥҥа туруналлар диир . Эбэҥкилэр олус эйэҕэс , кэпсэтинньэҥ дьон . Ордук булт абылаҥын , айылҕаҕа көстөр сэдэх түбэлтэлэр тустарынан кэпсэтиигэ сүргэлэрэ көтөҕүллэр . Кинилэр хара тыаҕа үгүстүк хаама сылдьан билбиттэрэ - көрбүттэрэ да элбэх . Бу сырыыбыттан Киндигир , Тээнэ нэһилиэктэрин булчуттарын кытта кэпсэппит түгэннэрбин түмэн , ааҕааччыларбар уунабын . Б . С . Чичирбинов - Уолбут орто оскуолатын директора : - Мин идэтийбит булчут буолбатахпын эрээри күһүн ахсын көҥүл ылан , тыаҕа хаамарбын олус сөбүлүүбүн . 2003 сыллаахха табаарыһым А . А . Титовтыын Молбо төрдүгэр үүтээн туттан бултаатыбыт . Сэтинньи 5 күнүгэр быһыылааҕа сарсыарда эрдэ Үлэгир диэн сиргэ тиийдим . Арай ханнык эрэ куоска суола бөҕө . Ыппын ыытан көрдүм , булбата . Ити итинэн ааста . Кэлин табаарыспыт Т . Ю . Нарахаев тыаҕа хаама сылдьан көрдөҕүнэ бэдэр оҕото лаабыска олорор үһү . Ытан ылан көрбүтэ уһун кутуруктаах , бэдэр курдук саһархай дьүһүннээх , улахан аһыылаах , дьиэ куоскатыттан быдан улахан күтүр буолан биэрбит . Охотоведка туттаран көрбүтүн « каталогка суох » диэн туппатах . Кэлин биллибитинэн , Амур тыатыгар маннык дьиикэй куоскалар үөскүүллэр үһү . Олортон быстан , ойдон кэлбит , биһиги диэки хаһан да үктэммэтэх , үөскээбэтэх тыа дьиикэй куоската буолбута . С . А . Габышев - Киндигир нэһилиэгин олохтооҕо , тыыл , үлэ бэтэрээнэ , 71 сыл ыстаастаах кырдьаҕас булчут : - Биһиги өрүстэрбитигэр сүрдээх улахан балыктар бааллар . Оннооҕор тайаҕы уу кытыытыгар ытан охтордоххо кэлэн тардыалаһан барааччылар . Тыа кыыллара ардыгар лиистиктээх эбэтэр атын да ыарыылаах буолуохтарын сөп . Арай , кулааһай үйэтигэр ыарыы диэни билбэт , дьикти кыыл . Оннооҕор саанан курдат ытыллан баран үрэх кытыытыгар сыылла сылдьар буолар . Ити , хаан барарын тохтотор эмтээх оту көрдүүр . Ону хаста да сиэтэҕинэ үтүөрэн , туран баран хаалар . Мин кулааһай икки көрүҥүн билэбин . Бастакыта - Олоохуна кулааһайа улахан саҥалаах , элбэх салаалаах улахан муостаах . Иккиһэ - Дальнай Восток кулааһайа . Биһиэнинээҕэр саҥата өссө улаханын ааһан , муусука курдук , истиэххэ олус кэрэ . Сатыыр дьон туоһунан анаан оҥостон баран кулааһайы ыҥыран ылаллар . Кулааһай икки оҕону төрөтөрүттэн биирин эрэ ылар , атыныгар хаһан да наадыйбат . Ол даҕаны иһин , икки оҕону батыһыннара сылдьар кулааһайы ким даҕаны көрбөтөҕө . Булчуттар кулааһайы өлөрдүлэр да иһин хайытан , хостоон баран тута көхсүн хаанын сылаастыы тотуохтарыгар диэри иһэллэр . Ити кинилэргэ уһун айаҥҥа тулуурдаахтык сылдьалларыгар , доруобуйаларын ис туругар күүс - уох биэрэр буолан улахан көмөлөөх . П . Е . Алексеев - Тээнэ бөһүөлэгин олохтооҕо , табаһыт , булчут : - Моҕотой ис - иһиттэн улаханнык эҥсэн ытыырын мин хаста да истэн , илэ харахпынан көрөн турабын . Аны бу ытаан сордонон баран кыра ачаахтаах талаҕы , маһы булан , бүтэһигэр бэйэтигэр тиийинэн , моҥнон өлөр . Биричиинэтэ - кини уһун кыһыны туоруур аһын , сайыны быһа мунньан муҥнаммыт хаһааһын эһэ эбэтэр солоҥдо булан сиэн - аһаан , ордугун ыһан - тоҕон кэбиспититтэн буолар . Моҕотой салгыы олорор кыаҕа суоҕун билэн , итинник кытаанах быһаарыныыны ылынар . Тыаҕа бултуу сылдьар киһи туох эрэ дэҥҥэ түбэһээри , эбэтэр кини чугас дьоно олохторугар табыллымаары гыннахтарына , булчут ыппыт тайаҕа ис - иһиттэн дириҥник ынчыктаан , улаханнык уһуутаан , үөгүлээн өлөр . Бу эмиэ айылҕа дьиктитэ быһыылаах . Арҕахха ытыллыбыт эһэни хостуулларыгар умса сытар буоллаҕына үчүгэй . Сороҕор эһэ ытыллан баран тиэрэ эргийэн кэбиспит буоллаҕына - куһаҕаҥҥа . Дэҥҥэ да буоллар итинник түбэлтэлэр көстөн ааһаллар . Г . А . Курбалтынов - Читинскэй уобалас Каларскай оройуонун Чапа Олого дэриэбинэтиттэн төрүттээх эбэҥки , « Тээнэ » общинатын 2 № - дээх ыстаадатын биригэдьиирэ : - Мин төрөөбүт дэриэбинэбин 153 сыл анараа өттүгэр Олого диэн саха киһитэ төрүттээбит . Чапа диэн тыл тииҥ уйата диэн өйдөбүллээх . Тоҕо диэтэххэ , ол дойду олус бултаах - алтаах . Онон кэлин дэриэбинэни Чапа Олого диэн ааттаабыттар . Ити олус ыраах дойду . Тээнэттэн табанан бардаххына 5 - 6 хонугу быһа айанныыгын . Оттон массыынанан буоллаҕына кыратык тохтуу - тохтуу 2 суукканан тиийиллэр . 1995 сыллаахтан « Тээнэ » общинатын Оллонокоон ыстаадатын маҥнай табаһытынан , онтон биригэдьииринэн үлэлии сылдьабын . Ыстаадаҕа 7 киһи олороруттан биир 6 саастаах кыыс оҕо ийэтин , аҕатын , эбэтин кытта сылдьар . Оҕо төрүөҕүттэн кыһыннары - сайыннары ыстаада , балаакка киһитэ буолар . Биһиги олорор , үлэлиир ыстаадабыт саамай чугаһынан ааҕыллар . Табанан төрдүс хонукпутугар айаннаан тиийэбит . Ааспыт сыл түмүгүнэн тугут 95 бырыһыанын тыыннаахтыы иитэн , бастыҥ үлэлээҕинэн ааттанныбыт . Община үс ыстаадата бары куоталаһан үлэлиибит . А . С . Трынкин - « Тээнэ » община табаһыта , билигин пенсионер : - 38 сыл устата балааккаҕа кыстаан , сайылаан , табаһытынан тохтоло суох үлэлээн баран 2007 сыл бүтүүтүттэн кэргэним Капитолина Егоровналыын биэнсийэҕэ олоробут . Бэйэм табаһыт үлэтин 1969 сыллаахха оччолорго Георгий Дмитров аатынан совхоз Тээнэ салаатыгар 1 № - дээх ыстаадатыгар саҕалаабытым . Ыстаада олоҕо ыарахан . Сарсыарда эрдэттэн ыкса киэһэҥҥэ диэри биир да өрөбүлэ суох үлэ буолара . Уоппусканы 2 - 3 сылга биирдэ ыларбыт . Хамнас мэлдьи кыратын курдук кыра . Ыстаадабыт тэпсиллибэтэх сиибиктэ оттоох , лабыкталаах Ымалык , Горкит хайалар үрдүлэригэр турбута . Бу хайалар үрдүлэригэр сайын ардах улахана , кыһын буурҕа күүстээҕэ буолар . Маннык усулуобуйаҕа бу уһун сылларга кэргэмминиин Капитолина Егоровналыын бииргэ сырыттыбыт . Табаны айааһаан көлүллэр гыныы , сайын ыырга , быаҕа үөрэтии элбэх бириэмэни ылар . Таба үүтэ олус хойуу , сыата 12 бырыһыаҥҥа тиийэр . Кэлин Олоохуна өрүһүн баһыгар Таас миэлэ , Өрүс миэлэ диэн үрэхтэр кытыыларынан олохсуйан үлэлээбиппит . Билигин , мин санаабар , табаһыт олоҕун көрүү , хааччыйыы быдан ордук буолла . Общинабыт баһылыга А . П . Николаев бэйэтэ билэ - көрө сылдьан туох наадалааҕынан хааччыйар . Онон эдэр ыччат таба иитиитигэр үлэлии кэлэр буолла . Арсентий Прокопьевич икки уолу Амурскай уобалас Усть - Нюкжа бөһүөлэгэр илдьэн сыбааттаан , икки эдэр ыалы тэрийдэ . Үҥкүр бөһүөлэгэр Өлүөхүмэ улууһун бочуоттаах олохтооҕо , өр сылларга араас дуоһунастарга таһаарыылаахтык үлэлээбит үлэ бэтэрээнэ Спартак Дмитриевич Сигаев олорор . Кини кэлин сылларга арыый иллэҥсийэн суруйар үлэнэн дьарыктанар . Ол курдук 2006 с . « Чаара - Токо умнаһын дьоно » , 2007 с . « Дойдум дьонугар аныыбын » диэн бэртээхэй кинигэлэри « Өлүөхүмэ " хаһыакка бэчээттэттэ . Бу кинигэлэргэ биир дойдулаахтарын , үөлээннээхтэрин , олох - дьаһах , үлэ - хамнас , булт - алт туһунан истиҥник , ылыннарыылаахтык суруйар . Спартак Дмитриевич « Дойдум дьонугар аныыбын » кинигэтиттэн биир түгэни аҕалабын : - Иван Петрович сарсыарда аһыы олорон маннык кэпсээтэ : Бэҕэһээ киэһэ эһиги сыппыккыт кэннэ бөрөлөр улуйан кэпсэттилэр . Күн тахсыыта эмиэ ыҥырсан билистилэр . Бу түбэ кэтэҕэр бэс томтор баар , онно биир сиргэ иккитэ эппиэттээтэ . Томторго саһыл хороонноон төрөөччү , ити бөрөлөр ону кэҥэтэн , төрөөн сытар быһыылаахтар . Бара сылдьыаҕыҥ . Тиийдибит . Бөрө оҕолоро хороонноруттан тахсан , күн уотугар сыламнаан , биир сиргэ үрүт үрдүлэригэр сыталлар . Төрөппүттэрэ биллибэттэр . Иван Петрович миэхэ сибигинэйэр : - Эн эмискэ сүүрэн тиийэн хороон аанын кэннигинэн саба олор . Куотан киирдэхтэринэ хостуурга эрэйдээх буолуо . Мин сүүрэн тиийэн хороон аанын бүөлүү олордум . Бөрө оҕолоро соһуйан олоро биэрдилэр , арай хорооммут былдьанна диэн үрүө - тараа сырсыбатылар . Олорооппун кытта , хорооҥҥо киирэ сатаан бары мин тула түстүлэр . Сорох такыммынан , хонноҕум аннынан , сорохторо санныбынан , кэтэхпинэн киирэ сатыыллар . Олус куһаҕан сыттаах , сымнаҕас түүлээх кыыллар тулалаан , араас сиринэн төбөлөрүн кыбытан киирэ сатыылларыттан киһи этэ тардар . Икки оҕо син ньылбырыйан хорооҥҥо киирдилэр . Дьонум сүүрэн кэлэн мин тулабыттан бөрө биэс оҕотун сулбурута тардан ылан , түөрдүн куулга уктулар , биирин быалаан кэбистилэр . Төһө дириҥэ биллибэт , бөрөлөр 7 оҕону төрөтөн сыппыттар . Биир да мөлтөх , оккураҥ оҕо суох . Аны аҕыйах хонугу хойутаабыт буоллар , ийэлэрэ , аҕалара кэлэн батыһыннаран барыах этилэр . Саха сиригэр үөскүүр кыыллартан атыыр бөрө эрэ оҕотун бэрийсэр уонна үйэлэрин тухары бииргэ олороллор » . Дьэ , ити курдук . Булчут , табаһыт эбэҥки олоҕуттан аҕыйах лоскуйдары ылан көрдөххө , ылбычча киһи тулуйбат ыарахаттарын тулуйан , ыраах ыырдарынан тэлэһийэн , үлэлээн - хамсаан сылдьар дьон . Ону кинилэр « бу ыараханнык олоробут , сылдьабыт » , - диэн хаһан да эппэттэр , этиэхтэрэ да суоҕа . Бу , кинилэр олохторун укулаата , ону хайдах баарынан , дьиҥнээҕинэн ылыналлар . Быһата - эбэҥкилэр айылҕа оҕолоро . Бу кµннэргэ " Якутуголь " оборудованиеларын , техникаларын ірімµіннµµр тэриллэрин лицензиялааґын барда . Бэрэбиэркэлэнэр тэриллэр докумуоннарын компания чох хаачыстыбатын техническэй іттµнэн хонтуруоллуур уонна стандарка таґаарар управлениетын метрологическай сулууспатын филиала бэлэмнээбит . Ол тµмµгэр Москва ± а баар Метрология ± а уонна техническэй салайыыга федеральнай агентство биэс сылга кіІµл биэрдэ . Онон компания µс филиала - ірімµіннµµр - техническэй собуот , " Нерюнгринскай " разрез уонна чох хаачыстыбатын хонтуруоллуур уонна стандартка таґаарар управлениета ірімµін µлэтин ыытарга кіІµлµ ыллылар . Компания метрологическай сулууспата маны таґынан іссі ірімµіІІэ , калибровка ± а , бэрэбиэркэ ± э " Нерюнгритаа ± ы ГРЭС " ААУо , " Нерюнгриуголь " ААУо , " Эрэл " СП ХЭУо , о . д . а . тэрилтэлэргэ итинник іІілірµ оІорор . Сайаана Львова . Күһүҥҥү түүн Бу түбэлтэни чугас доҕорум кэпсээбитэ . Урут , куруук буоларын курдук , устудьуоннар , үөрэххэ саҥа киирбиттэр үөрэх саҕаланыан иннинэ производственнай быраактыка диэн тыаҕа тахсан үлэлииллэрэ . Оттон дьоллоох ки ´ и диэн ханнык эрэ баҕа санаатын сип - сибилигин ситиспит ки ´ и . Эн итинник иэйиини билбити ² дуу ? Мин билбитим . Оҕоломмут ки ´ и диэн баҕа санаабын ³ р бү ³ бэйдии сылдьыбытым . Оттон соторунан ийэ буолуохтаахпын билэн баран , ³ сс ³ күүскэ доруобай оҕону т ³ р ³ ппүт ки ´ и диэн баҕарбытым . У ´ ун унньуктаах , кэтэ ´ иилээх - мана ´ ыылаах тоҕус ыйы бы ´ а эрэлбин испэр бү ³ бэйдии сылдьыбытым . Оттон ынырык эрэйинэн , ыарыынан оҕобун күн сирин к ³ рд ³ рбүтүм кэннэ , кини ма ² найгы ха ´ ыытын истэ сытан , дьоллоох да ки ´ ибин дии санаабытым . Билигин оҕом үчүгэй ки ´ и буола улааттын диэн баҕа санаалаахпын . Кини хас биирдии сити ´ иитэ мин дьолум . Ити курдук сити ´ ииттэн - сити ´ иигэ дылы олох олоробун . Эн эмиэ . Саҥа дьыл бырааһынньыгын эрэ иннинэ , урут , Саха сирин аатын аар - саарга аатырдар « Золото Якутии » ААО көмүс оҥоһуктарын собуотун сорох үлэһиттэрин штаты сарбыйыыга түбэһиннэрэн , үлэтэ суох хааллардылар . Бастакы иһитиннэриинэн , собуот 50 % үлэһитин сарбыйыахтаахтар диэн буолбута . Ол гынан баран , Дьокуускайдааҕы Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинин даннайынан , собуот салалтата 12 киһини испииһэктээн « сарбыйыыга » түбэстэ диэн , тохсунньу 18 күнүгэр биллэрбит . Бу испииһэккэ сорох дьон ахтыллыбакка , тоҕо эрэ , көтүтүллэн хаалбыттар . Јксікүлээх Јліксій аатынан Култуура киинэ Дьокуускай куорат олохтоохторугар уонна ыалдьыттарыгар анаан үс чаастаах улахан кэнсиэри кірдірдө . Хата , 200 кэриІэ кырдьаҕас дьон буор босхо кэнсиэр кірін астыннылар - дуоһуйдулар диэххэ сіп . Үгүс кэнсиэргэ куруук кыттар ырыаһыттар ыллыыр эбит буоллахтарына , бу сырыыга - атын хартыына . Наар биир сирэйи кірін киһи , чахчы , хал буолан хаалар ээ . Үөһээ Дьааҥы улууһун Табалаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ , үлэтин Адыаччы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар физкультура учууталынан саҕалаабыта . 1967 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай училище физкультураҕа салаатын , 1975 сыллаахха - СГУ историко - филологическай факультетын , 1985 сыллаахха - Москватааҕы кооперативнай институт иһинэн Үрдүкү кооперативнай куурустары бүтэрбитэ . Учууталынан , оскуола директорынан , оройуоннай спорткомитет , райпотребсоюз , Верхоянскай куорат народнай депутаттарын советын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ . С . Юмшанов бастакы хоһоонноро « В стойбище » хомуурунньукка 1991 сыллаахха тахсыбыттара . Ол кэмтэн ылата кини хас да хоһоон хомуурунньуктарын , ону таһынан « Дьааҥы ыһыахтара » ( 1995с . ) , « Ностальгия » ( 1996 с . ) прозанан айымньылара күн сирин көрбүттэрэ . Айымньыларыгар ураты бэйэтин эйгэтин , тулалыыр эйгэни анаарыы , тыйыс айылҕалаах хотугу кыраай көстөр . С . Юмшанов - В . Степанов аатынан бириэмийэ лауреата , « Саха сирэ » хаһыат эрэдээксийэтигэр үлэлээбитэ . Гаазтааhын боппуруоhа : Биирдиилээн ыалга газ киириитигэр нэhилиэнньэ харчынан улахан ороскуоту көрсөрун аахсан « газификация малоимущих » анал программа баар . Улуустаа5ы социальнай көмускэл управлениета кыаммат ыал дьиэлэригэр айыл5а гаhын киллэриигэ материальнай көмө оңоhулларыгар ылсан улэлиир . Биhиги нэhилиэкпитигэр бу программанан 9 ыалга газ киирбитэ . 2010 сылга бу улэ салгыы барда . 11 ыал дөкүмүөнэ оңоhуллан барбытыттан , 5 ыалга харчыта ааhан үлэтэ барда . Штыров , бастатан туран , кини барбыт төрүөтэ улаханнык омнуоланан ырытылларын эттэ . " Туох да көбүөр анныннааҕы кирдээх оонньуу суох , " - диэн кини хаста да хатылаата . Анаабыр улууґугар ҐрµІ Хайа диэн долганнар тµілбэлээн олорор Саха сирин µрдµнэн со ± отох нэґилиэктэрэ баар . Бу нэґилиэккэ долган норуотун историятыгар бэлиэ суолу хаалларбыт , бэйэтин туґугар сэІээриллиэн сіптііх ураты оло ± у олорон ааспыт , дьон да сэґэнинэн , архыып докумуоннара да кэрэґилииллэринэн , 10 - ча тыґыынча таба баайдаах , ыллыктаах ійдііх - санаалаах Туприн Владимир Трифонович - Баай Ладьиимар диэн киґи баар этэ . Анаабырга Сэбиэскэй былаас олохтонуутугар сиэртибэ буолбут , 1930 с . репрессия миэлиІсэтэ мэґийбит ыар дьыл ± алаах киґи туґунан саха норуота эмиэ билиэхтээх . Бу кинигэҕэ Г . У . Эргис олоҕун уонна саха фольклорун үөрэтиигэ киллэрбит кылаатын анааран көрүлүннэ . Студеннарга , фольклористарга , филологтарга уонна киэҥ ааҕааччыларга ананар . Ааспыт сууккаҕа өрөспүүбүлүкэҕэ 4 баһаар таҕыста . Онтон 3 - һэ Дьокуускайга . Мархаҕа Интернациональнай уулуссаҕа дьиэ өһүөтэ уонна истиэнэтэ умайда . 5 саастаах уол оҕо буруоҕа тууйуллан өллө . Оччотугар , регионнар бэйэлэрин сирдэригэр - уоттарыгар ойуурга , айылҕаҕа сыһыаннаах боппуруостары дьаһайаллара судаарыстыба баһылыгын сөбүлэҥиттэн тутулуктаах буоларыгар тиийэр . Тохсунньу 26 - 27 кµннэригэр саха чулуу білµґµігэ , СГУ бастакы ректора А . Е . Мординов тіріібµтэ 100 сылын кірсі биґиги улууска Саха Республикатын Наукаларын Академиятын кµннэрэ ыытылыннылар . Бу тэрээґин чэрчитинэн Дьокуускайтан СР НА Президенэ , геолого - минералогическай наука доктора , профессор И . И . Колодезников салалтатынан 8 академик кэлэн Авксентий Егорович биир дойдулаахтарын кытта кірµстµлэр , тіріібµт , µірэммит сирдэринэн сырыттылар . Бу кµннэргэ дойду премьер - министрэ Владимир Путин Россия историятыгар аан бастакынан , РФ Правительствотын ааспыт сыллаа ± ы µлэтин Госдума курдук суоґар судьуйа депутаттарыгар отчуоттаата . Дойду µрдµнэн µп - харчы кризиґэ бµрµµкээн , дойду бюджетыгар , социальнай - экономическай туругар тосту уларытыылары киллэрэн , билиІІитэ Россия ± а ыарахан балаґыанньа µіскээн турар . Аан дойдутаа ± ы кризис тыына биґиэхэ эмиэ биллэн , мантан сайын быґыы - майгы іссі кытаатыа диэн сурах киин сиртэн иґиллэр буолла . Ол биир туоґутунан µлэтэ суох ахсаана элбээбитэ , аска - µілгэ , коммунальнай іІіліргі сыана µµнэ - тэґиинэ суох µрдээбитэ буолар . Салгыы » Оччотооҕу уордаах сыллар тойуктарыгар ɵстɵɵҕү кырыыр матыыптар эмиэ биллэн ааспыттар . Кинилэр сир үрдүгэр баар бары кэрэни имири эҺэргэ , Советскай союҺу суох оҥорорго соруммут хаан утахтаах гитлеровскай сиэхситтэри ɵҺүɵннээхтих абааҺы кɵрɵргɵ , кинилэртэн кытаанахтык ситиҺэргэ , эпчириппэккэ иэстэҺэргэ ыҥырбыттара . Ол курдук , Е . М . Федоров « Кырыыс » , П . А . Абрамов - Алаадьы « Үрдүк Киитилэри кырыыбын » диэн айымньыларыгар ордук күүскэ ɵс - саас тыллара иҺиллибиттэрэ . Биґиги улууспутугар биґиги дойдубутун сібµлээн иккис тіріібµт дойдунан аа ± ынан олохсуйан , олохтоох саха кыргыттарын кэргэн ылан олохсуйбут кµтµіттэр уонна нуучча кыргыттарын кэргэннэнэн удьуору ууґаппыт аІардас тыа хаґаайыстыбатынан дьарыктанар уонтан тахса интернациональнай дьиэ кэргэн баар . Мин хаґыат аа ± ааччыларыгар билиґиннэрэр киґим Олег Викторович Татаров Мордовияттан тірµттээх . Кини эґээтэ Яков Иванович Татаров Мордовия ± а Атюрскай оройуонугар Красновка диэн бэйэтэ бас билэр сирдээх - уоттаах сэниэ , баай киґи эбит . Яков Иванович ілбµтµн кэннэ кэргэттэрин кулаактааґыІІа буруйдаан Саха сиригэр кіскі ыыппыттар . Онон Евдокия Семеновна Татарова - Олег эбээтэ µс тіріппµт о ± отунаан Саха сиригэр биґиги улууспутугар кіскі кэлэн олохсуйар . Евдокия Семеновна биир уоллаах , икки кыыстаах аІардас ийэ олох бары ыарахаттарын , кыґал ± атын санныгар сµгэн араас хара µлэлэргэ , кэлин " Мичил " дьааґыла - саадыгар оґох оттооччунан , остуораґынан µлэлээбитэ . Рая Виктор Константинович Городилов диэн советскай армия ± а сулууспалаан аІар илиитин мэлиппит фронтовик , нуучча тылын учууталыгар кэргэн тахсан Олегы тіріппµтэ . Онон Олег нуучча , мордвин хааннаах уол Мµрµ эбэ уутун ыймахтаан , Боро ± он буоругар булкуллан улааппыт о ± о . Кыра эрдэ ± иттэн кыґал ± алаах олох аґыытын - ньулуунун билэн улааппыта . Ол курдук уол 6 саастаа ± ыттан " Мичил " дьааґыла - саадыгар µірэнэ - µірэнэ оґох оттооччунан µлэлээбитэ . Мµрµ орто оскуолатын ситиґиилээхтик бµтэрэн , салгыы µірэнэр кыа ± а суох буолан суол учаастагар трактористаабыта . Онтон ытык иэґин толоро армия ± а ыІырыллыбыта . Читинскэй уобаласка танкист быґыытынан µтµі суобастаахтык сулууспалаан сержант званиелаах тіріібµт тірµт буоругар Боро ± оІІо эргиллибитэ . Онтон Јлµіхµмэтээ ± и механиктар техникумнарыгар µірэххэ киирэн , механик идэтин ылан бастаан коммунальнай хаґаайыстыба ± а µлэлиир , онтон оройуоннар икки ардыларынаа ± ы газ учаастагар начальниктыыр . Манна µлэлии сылдьан сир учаастага ылан хонтуора , икки боксалаах гараж , хочуолунай туттаран µлэ ± э киллэрбитэ билиІІэ диэри µлэлииллэр . Олег Викторович ханнык да µлэ ± э ананнар µтµі суобастаахтык , хаачыстыбалаахтык толорор , коллективын дьонунаан биир тылы булан ійдіґір µтµі майгылаах . Кыра эрдэ ± иттэн µлэ ± э эриллибит буолан эппитин энчирэппэт , туппутун толорбокко эрэ арахсыбат . Ол да иґин кини туттарбыт тутуулара ( хонтуора , гараж , хочуолунай ) билиІІэ диэри µлэлии турдахтара . Олег Викторович µчµгэй µлэґит буоларын ( на ± араада а ± ыйах кэмигэр ) " Коммунистическай µлэ ударнига " бэлиэ уонна элбэх махтал суруктар , грамоталар туоґулууллар . Утуму салгыыр Олег оІоґуутунан , сµрэ ± ин иэйиитинэн саха кыыґын Матрена Ивановна Заболоцкаяны 1970 с . 21 сааґыгар кэргэн ылбыта . Матрена Ивановна иллээх - эйэлээх Анна Константиновна , Иван Власьевич Заболоцкайдар дьиэ кэргэннэригэр тіріібµтэ . Дьоно барыта алта о ± оломмуттарыттан билигин µс бииргэ тіріібµт кыыс баар . Улахан кыыс Анна Ивановна Заболоцкая - Готовцева кэргэннээх , о ± олордоох , улууґугар Танда біґµілэгэр уґун сылларга оскуола ± а учууталынан µлэлээн баран , билигин бочуоттаах сынньалаІІа тахсан сиэннэрин бµібэйдэґэр . Оттон балта Мария Ивановна Заболоцкая " Оскуола - производство - µрдµк µірэх " диэн девиґи тутуґан бастаан сопхуоска , онтон улуус киинигэр µп салаатыгар , билигин райпо ± а бухгалтерынан µлэлии сылдьар . А ± алара Иван Власьевич Заболоцкай сэрии са ± аланыа ± ыттан , икки тігµл ілі сыґа - сыґа µтµірэн Калининградскай , I Белорусскай , II Прибалтийскай уонна II Белорусскай фроннар армияларыгар сэрии бµтµір диэри хорсуннук сэриилэспит " Албан аат " III степеннээх орден кавалера этэ . Иван Власьевич тіґі да сэрииттэн баас ылан кэллэр , " саллаат ірµµ саллаат " дииллэринии , кэлээт да µлэ , общественнай олох µіґµгэр тібітµн оройунан тµспµтэ . ЭргиэІІэ сельпо бэрэссэдээтэлинэн , Бээрийэ ± э холкуос , сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн уо . д . а . µлэлэргэ µтµі суобастаахтык , бэриниилээхтик µлэлээбитэ . Онтон кэргэнэ Анна Константиновна саІа холбоґоот , таптыыр кэргэнин сэриигэ атааран баран , холкуос араас µлэтигэр таґаарыылаахтык µлэлээн кыайыыны уґансыбыт тыыл ветерана этэ . Маннык µлэґит дьиэ кэргэІІэ тіріібµт кыргыттар бары да µлэґит µтµілэрэ . Матрена Ивановна оскуоланы ситиґиилээхтик µірэнэн баран медицинскэй сиэстэрэ идэтин ылан 1968 с . Суотту балыыґатыгар кэлэн µлэтин са ± алаабыта . Ґлэ ± э сыста ± ас , ыарыґахха эйэ ± эс эдэркээн µлэґит кыысчааны биир сыл буолаат , улуус киинигэр хирургия сиэстэрэтинэн аныыллар . Манна µрµІ халааттаах аанньаллар ірібµлµ , сынньалаІы , кµнµ - тµµнµ аахсыбакка ілін эрээччини ірµґµйэн тµбµгµрэллэрэ . Сиэстэрэ хирург уІа илиитэ буолла ± а : ыраас , тµргэн туттуулаах , соруда ± ы чуолкайдык толорор , ыарыґахха эйэ ± эс сыґыаннаах , холку , киэІ кі ± µстээх киґи Матрена Ивановна бу да тµбµктээх µлэтигэр сирдэрбэтэ ± э . Ханна ыыталларынан : инфекционнай отделение ± а , тірµµр дьиэ ± э кіґі сылдьан µлэлээбитэ . 1984 сылтан кµн бµгµнµгэр диэри поликлиника ± а хирургия сиэстэрэтинэн µлэлии сылдьар . Манна µлэлиир кэмигэр элбэх хирурдары : В . Г . Протодьяконовы , В . Д . Тимофеевы , А . Н . Корнилованы , Е . П . Степановы , М . М . Дегтяреваны , Л . П . Егоровы , Ф . Б . Анисимовы , Л . А . Попованы , Н . Н . Матвеевы , Е . Н . Ховрову кытта алтыґан , ійдіґін µлэлээбитин истиІник ахтар . Иллээх - эйэлээх дьиэ кэргэн Татаровтар олохторун о ± олоро , сиэннэрэ салгыыллар . Улахан уоллара Виктор Олегович диэн эґээтин аатынан ааттаммыт уол чааґынай тутуу µлэґитэ , кэргэннээх , биир кыыстаах , Дьокуускай куоракка олорор . Кэргэнэ Аграфена Петровна Дьокуускайдаа ± ы цирк театрын µІкµµґµтэ , кыыcтара ахсыс кылааґы бµтэрдэ . Кыра уол Владислав Олегович Санкт - Петербургдаа ± ы юридическай институт правовой отделениетыгар кэтэхтэн µірэнэр , куоракка вневедомственнай охрана ± а µлэлиир . Кэргэнэ Екатерина Николаевна куоракка " Антошка " ма ± аґыын атыылааччыта , орто финасовай µірэхтээх , кэтэхтэн Улан - Удэтээ ± и банковскай институкка µірэнэр , биир уол о ± олоохтор . Ити курдук Олег Викторович бочуоттаах сынньалаІІа олорор . СынньалаІІа бардым диэн ірі тэбэн сыппат . Хоґуун киґини µлэ бэйэтэ булар , ырыынак кэмигэр хаґаайыстыба тэринэн кµІІэ соло булбакка µлэлии - хамсыы сылдьар . Уонча сыллаа ± ыта биллэ ± иттэн Степан Петрович Готовцевтан республика ± а аатырбыт Нарыннаайы диэн боруода ынах сиэнин ньирэйи ылан бµібэйдээн , кірін - истэн улаатыннаран , элита - рекорд кылаастаах ынах оІостон кµІІэ 35 - 37 литр µµтµ ыыллар . Ына ± ын сыл аайы боруода о ± ус сиэмэтинэн искусственнайдык буоґаттарар . Онон ына ± а сыл аайы тірілкій тірµі ± µ , µрдµк сыалаах µµтµ биэрэр . Итини сэргэ сибиинньэ , куурусса иитэллэр . Тэлгэґэлэригэр помидор , о ± урсу , хортуоппуй уо . д . а . о ± уруот аґын арааґын µµннэрэн бµібэйдииллэр . Ити курдук , ырыынак ыар тыына ыгар кэмигэр , сіпкі дьаґанан µрµІ аґы , эти бэйэлэрин илиилэринэн оІорон , µлэлээн аґынан - µілµнэн хааччынан , іссі о ± олоругар кіміліґін , дьиэ - уот туттан быр - бааччы олороллор . Вера ВАСИЛЬЕВА , СР µірэ ± ириитин туйгуна , Уус - Алдан улууґун бочуоттаах олохтоо ± о . Российскай Федерация Правительствотын 2004 сыл ыам ыйын 15 кµнµнээ ± и 242 № - дээх Ыйаа ± ар оло ± уран Томмот - Дьокуускай тимир суолун тутар наадата ыйыллыбыта . Ґбµн боппуруоґа РФ уонна СР бюджеттарыгар уонна кредитнэй ресурсаларга оло ± уран быґаарыллыбыта . Онтон 2005 сыл муус устар 25 кµнµттэн Кµірдэмтэн Дьокуускайга кэлэр тимир суолу тутуу кµµстээх µлэтэ са ± аламмыта . Томмоттон КµірдэмІэ диэри 374 , оттон Кµірдэмтэн Аллараа Бэстээххэ диэри 78 километр . Манна улахан , кыра µрэхтэри , µрµйэлэри туоруур элбэх муосталар тутуллуохтара , сорох сирдэргэ турбалар ууруллуохтара . Тимир суол болотуната томточчу ууруллубутун кэннэ элбэх кімі тутуулар барыахтара . Онон 2010 сылга поезд Дьокуускай куораты супту кірбµтµнэн кэлэр кыахтаах . Манна ханнык да саарбахтааґын баар буолуон табыллыбат . МаІнай КµірдэмІэ , салгыы Аллараа Бэстээххэ кэлэр тимир суол уонна Јлµінэ ірµґµ туоруур муоста тутуллуутун чинчийэр , бырайыактыыр µлэлэр тµмµктэнэн эрэллэр . Онон бырайыактыыр институттар инженердэрэ , генеральнай бэдэрээтчит уонна сакаасчыт бэрэстэбиитэллэрэ соторутаа ± ыта МэІэ - ХаІалас улууґун Аллараа Бэстээх біґµілэгэр чугастаа ± ы хас да нэґилиэк бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах общественнай истиини ыыттылар . Общественнай истиини улуус дьаґалтатын баґылыга В . И . Птицын салайан ыытта . Генеральнай бэдэрээтчит Москватаа ± ы " Проекттрансстрой " ААО кылаабынай инженерэ А . Н . Устинов бырайыак сµнньµн билиґиннэрэригэр тимир суолу тутууга айыл ± а харыстабылыгар , чуолаан поезд , массыына салгыны киртитиитин таґаарбат , нэґилиэнньэни мэґэйдээбэт инниттэн тыаґы куччатар экраннар туруоруллуохтаахтарын , ірµс уутун ырааґырдыыга фильтрдэр олордуллуохтаахтарын , дьону - сэргэни кімµскµµр , харыстыыр атын да µлэлэр ыытыллар былааннара кірµллэрин эттэ . А . Н . Устинов солбуйааччыта Ф . М . Зимин ойуур , булт хаґаайыстыбаларыгар , балык саппааґыгар ханнык да хоромньу оІоґуллуо суо ± а диэтэ . " Саха сирин тимир суоллара " ААО генеральнай директорын солбуйааччы Д . Д . Трофимов : " Вахтовай біґµілэктэр дьиэлэрэ хомуллар , наада буолла ± ына ханна ба ± арар кіґірµллэр буолуохтара . Вахтовиктар саІа сиргэ уларыйалларыгар ыраастанан , хомунан барар буолуохтара " , - диэтэ . Ыйытыыларга дьон - сэргэ билиэн , тустаах дьонтон чуолкай эппиэти истиэн ба ± алара кµµстээх . Манна нэґилиэнньэ сорох салаа боппуруостарга мунаахсыйара оруннаах . Холобур , Кµірдэмтэн Аллараа Бэстээххэ диэри тимир суолу туорааґын а ± ыс сиринэн эрэ оІоґулларын ыйаллар . Ити , биллэн турар , олус а ± ыйах . Тыа сирин дьоно от - мас тиэйэр , сылгыны , ына ± ы туоратар , атын да хаґаайыстыбаннай наадалара элбэх . Тимир суол кэлэрин са ± ана Кµірдэмтэн Аллараа Бэстээххэ диэри 8000 киґи вахта ньыматынан µлэлиир буолуо ± а диэн этэллэр . Манна олохтоох ыччат хото кыттыыны ылалларын туґугар µірэтии , бэлэмнээґин билиІІиттэн са ± аланна эрээри , ол са ± ана кинилэр µлэлээх буолаллара мэктиэлэнэр дуо ? Ити эрэ буолбатах . Бииртэн биир боппуруостар , проблемалар µіскээн тахсан иґэллэр . Тыа сирин биир олохтоо ± ун быґыытынан тус бэйэм санааларбын µллэґиннэхпинэ маннык : сµµнэ улахан тутуу маховига эргийэн барда . Онон биґиги ба ± арарбытыттан эбэтэр ба ± арбаппытыттан тутулуга суох поезд кэлэр ! Хас да сыллаа ± ыта биир киин бэчээккэ суруйбуттарынан , сайдыылаах государстволар тимир суолу тутууттан аккаастаммыттара ырааппыт . Билигин Россия ± а биир да региоІІа тимир суол тутуутун улахан кээмэйдээх µлэтэ барбат . Кіннірµ ірімµіннµµр эбэтэр быстах ситэрэр - хоторор µлэлэр бараллар . Ол биир туоґутунан Россия ± а урут - уруккуттан µлэлээбит Тимир суол министерствота µлэтин тохтотон , Тимир суол транспорын федеральнай агентствота тэриллибитэ . Онон атын былдьаґар улахан объект суо ± унан Томмот - Дьокуускай тимир суолун тутуута уонна ситэриитэ µп - харчы , специалист , улахан кыамталаах техника быра ± ыллан , µлэ тэтимнээхтик барара саарбахтаммат . Тимир суол кэлин Аллараа Бэстээхтэн МагадаІІа тиийэ барыа диэн буолар . Онон бу государство стратегическай суолталаах политиката . Политика олоххо киириэхтээх . Дьэ , онон поезд кэлэрин кэлэр эрээри , биґиги , тыа сирин а ± ыйах ахсааннаах дьоно хайдах буолабыт ? О ± олорбутугар , сиэннэрбитигэр хайдах туруктаах сири - уоту хаалларабыт ? Хас эмэ уонунан , ба ± ар сµµґµнэн тыґыынча араас кірµµлээх - истиилээх дьон ыга анньан кэллэхтэринэ тылбыт - іспµт , сурукпут - бичикпит , сиэрбит - туоммут симэлийэн , устунан суураллан киирэн барыахпыт суо ± а дуо ? Сааґыран эрэр саха киґитэ буоларым быґыытынан , иирбэ - таарба санааларга ити курдук аалларабын . Иннокентий НЕУСТРОЕВ , хаґыат бэйэтин корр . Билиҥҥи бэйэни салайыныы кэмигэр , үөһэттэн тыырыллан кэлэр үп төһөтө - ханныга , ханна - ханна барара , барыта эрдэттэн тыырыллан , ананан кэлэрэ биллэр суол . Ол да кэлэрэ - барара тардыһыктаах буолан сорох тутуллуохтаах объектар бириэмэтигэр кыайан үбүлэммэккэ эбэтэр онно анаммыт үп атын ыксаллаах хайысхаҕа туһаныллан ситэ тутуллубакка хаалаллара баар суол буолара мэлдьэх буолбатах . Кэм - кэрдии а ´ ыммат Кµн кытара кыы ´ ан киирэн эрэр . Сы ´ ыыга кэби ´ иилээх от б ³ ± ³ кэчигирэ ´ эн турара к ³ рµ ³ хтэн эриэккэс . Кµ ´ µн кэлбит сибикитэ лаппа биллэр буолбут . И ´ ийбит чуумпуну тураахтар эрэ аймыыллар . Бука , о ± олорун к ³ т ³ рг ³ µ ³ рэтэн эрдэхтэрэ . . . Куорат сирин кэмитиэтин үлэтэ быстар мөлтөх . Чуолаан докумуон оҥотторор өттө улахан тардылыктаах дьыала . Дьон хастыы да сыл эккирэтиһэн баран түмүгүн көрбөккө эрэйдэнэллэр . Бу кµннэргэ , спорт национальнай кірµІнэригэр " Манчаары оонньуулара " 18 - с спартакиаданан сибээстээн тэриллибит " Объективка - спорт национальнай кірµІнэрэ " диэн хаартысканан куонкурус тµмµгэ таґаарылынна . Кыайыылаахтарынан " Саха сирэ " хаґыаттан Виктор Эверстов уонна " Якутия " хаґыаттан Александр Назаров буоллулар . Кинилэргэ 20 тыґ . солкуобайдаах сертификат туттарылынна . Иккис миэстэни Алексей Михайлов ылан , 15 тыґ . солкуобайдаах сертификатынан бэлиэтэннэ . Ґґµс миэстэ ± э Иннокентий Птицын уонна Надежда Ефремова тахсан , 10 - нуу тыґ . солкуобайдаах сертификаты туттулар . Кинилэргэ бириэмийэлэри Манчаары аатынан спорт национальнай кірµІнэрин киинин директора Иннокентий Юрьевич Григорьев туттарда . Бу дьон хаартыскалара улахан биґирэбилинэн туґаналлар , маны тэІэ кинилэр µлэлэрэ Манчаары 18 - с оонньууларын альбомугар киллэрилиннилэр . Куонкурус кыттыылаахтарын хаартыскалара " Манчаары оонньууларын " сайтыгар киллэриллибиттэрэ уонна оонньуу кэмигэр Бµлµµгэ , Г . В . Чиряев аатынан 1 № - дээх оскуола ± а быыстапка быґыытынан туруоруллубуттара . Сайыына ШЕЛОМОВА . Олунньу 21 - 27 күннэригэр Бүтүн республика үрдунэн Доруобуйа национальнай күнүн бэлиэтиибит . Бу күн чэрчитинэн доруобуйаҕа анаммыт араас тэрээһиннэр ыытыллыахтара . Доруобуйа өйдөбүлэ олус киэҥ . Маныаха салгыы доруобай буоларга киһи сылаатын билинэн сөптөөхтүк сынньанара эмиэ олус наада эбит . Сэбиэскэй Сойуус икки тігµллээх Геройа , маршал Иван Баграмян Таатта оройуонун 3 - с Байа ± антай нэґилиэгиттэн тірµттээх Сэбиэскэй Сойуус Геройа Федор Охлопков туґунан маннык ахтыбыта : " Кини дивизия , армия , онтон салгыы фронт бастыІ снайперын быґыытынан албан аата балтараа сылы быґа аатырбыта . Кини кыра ± ытык ытыы сэдэхтик кістір маастара этэ , оборона ± а да , кимэн киириигэ да улахан ситиґиилээхтик кыргыґара " . СаІа µйэ иґигэр тіґінін киирэн , ыраатан иґэбит да ± аны , соччонон уруккулуу хаґаайыстыбаланан олорорбут кэм ирдэбилигэр сіп тµбэспэтэ бэйэтин биллэрэр буолла . Бастатан , µп - харчы ороскуоттаныытын іттµнэн . Ол эбэтэр , µбµ хаґаайыстыба энергиятын курдук кірір буоллахха , ол энергиябыт ороскуота улаатан иґэр . Биґиэхэ , Саха сиригэр , тымныыбыт элбэх энергияны эрэйэринэн , ити ороскуот ордук улахан . Физика сокуонунан , ханнык ба ± арар эттик , тулалыыр эйгэтэ кинитээ ± эр тымныы буолла ± ына , онно энергиятын биэрэрин курдук , бу сокуон µп - харчы эйгэтигэр , ол аата хаґаайыстыба микроэкономикатыгар эмиэ дьайар . Онон , Саха сирин хаґаайыстыбата , кооператив буоллун , бааґынай хаґаайыстыба буоллун - бары бу сокуоІІа бас бэринэллэр . Уруккулуу хаґаайыннаан дьаґанарбыт тухары µп - харчы µксэ хаґаайыстыба тоІмотун эрэ хааччыйыыга бара туруо ± а . Дьэ , ити усулуобуйабыт хаачча ± ыттан хайдах тахсабыт диэн ыйытыыга тібітµн сынньа сылдьар дьонтон биирдэстэринэн Уус - Маайаттан тірµттээх Майа олохтоо ± о Андрей Иванов буолар . Кини иитиэхтии сылдьар идиэйэтинэн , Сахабыт сирин харгыс буолар тымныытын туґаныахха сіп эбит . Хайдах ? Ол туґунан саІаны айар саІнаах ЄЈндірій Ньукулаайабыс маннык диэн быґаарар : - Биэс уон тібі сµіґµ турар хотонугар 46 , оттон сµµс сµіґµлээх хотоІІо 76 кубометрдаах булуус ( ледник ) сіп буолар . Булуус иґигэр радиатордар тардыллаллар уонна µіґэ турар , µµтµ сойутар тааІканы кытта тахсар - киирэр турбаларынан холбоноллор . Булууска 40 кыраадыс тымныы мунньуллар уонна тахсар турба устун тааІка ± а тиийэн , µµтµ 5 кыраадыс сылааска диэри сойутар . ТааІкаттан тахсан булууска киирэр турба устун 20 кыраадыс тымныыга диэри сылыйбыт салгын булууска тіттірµ тµґэр уонна эмиэ 40 кыраадыска тиийэ тымныйар . Ити курдук салгын аллараттан µіґэ - булуустан тааІка ± а эргийэ сылдьар . 76 кубометрдаах булуус радиатордара 170 тонна µµтµ , оттон 46 кубометрдаах булуус 102 тонна µµтµ сайын устата сойутар кыахтаахтар . ТааІкаларга хачайданыан иннинэ µµт маІнай анал баанна ± а быстах кутуллан , 20 кыраадыс сылааска диэри сойутуллар . - Мунньуллар тымныылаах булуус µрдµнэн кµіх маассаны хаґаанар тутуу тутуллуон сіп , - диэн этэр . - Кµіх маасса туораахтаах уонна буобтуІу култууралартан илдьиритиллэн , хааґылаан оІоґуллар уонна анал киэптэргэ ( поддоннарга ) кутуллар . Булуустан турбалар кµіх маассалаах поддоннар ууруллубут тутуу иґигэр тахсаннар , ол иґигэр тымныы салгыны µіскэтэллэр , онон , хааґыламмыт кµіх маассаны саас - сайын - кµґµн салгыІІа о ± устарбакка хаґааныахха сіп . Саха сирин сµіґµтµн аґылыгын µірэппит учуонай А . Ф . Абрамов суруйарынан , Саха сиригэр кµіх маассаны µµннэрии оннук ороскуоттаах уонна уустук буолбатах эбит : гектартан 4 тонна µµнµµнµ ылар гына ыстахха , 12 - 22 гектар хаґаайыстыба ± а кµіх маассаны ыґарыгар сіп буолар . Хааґыламмыт кµіх маассаны ( концентрированная зеленая масса ) мэччирэІ тахсыар диэри ( кулун тутарга , муус устарга , ыам ыйыгар ) уонна мэччирэІ ото кэхтибитин кэннэ ( атырдьах ыйын ортотуттан са ± алаан бала ± ан ыйыгар , алтынньыга , сэтинньигэ ) сµіґµгэ сиэтиллэр . Ити , биллэн турар , ыам µµтэ тµспэтин хааччыйар . Ылыллар µµт 1 лиитирэтигэр суоттаан , 150 грамм кµіх маасса , ол эбэтэр 10 лиитирэ µµтµ ыатар ынахха 1 , 5 киилэ маасса бэриллэр . Сыл 300 кµнµгэр ити 45 тонна кµіх маасса ± а тахсар эбит . 20 лиитирэ µµтµ ыатар ына ± ынан суоттаатахха , 100 ынахха кµІІэ 300 киилэ кµіх маасса наада буолан тахсар . Сыл 300 хонугар - 90 тонна маасса . Кµіх маассаны элбэтии іссі биир туґата : ходуґа иэнин аччатыахха уонна быра ± ыллыбыт бааґыналары туґа ± а киэІник таґаарыахха сіп . Халлаан туругуттан тутулуктаныы эмиэ аччыыр . Ол тµмµгэр , суоттааґын быґыытынан , кіннірµ ходуґа отугар ( онно сенаґы , ба ± ар , сиилэґи да ± аны эбэн туран ) сылдьар сµіґµ µµтµ муІутаан биэрэр кэмэ сайыІІы 60 - 70 эрэ кµн буолла ± ына ( бэс - от ыйдара ) , хааґыламмыт кµіх маассанан дэлэйдик аґаттахха , ол кэмэ 180 - 200 кµІІэ диэри ( муус устартан алтынньы ортотугар диэри ! ) уґуон сіп диэн Андрей Иванов этэр . Итини барытын ситиґэргэ ирбэт тоІмут тымныытын " хачайдыыр " радиатордарбыт µлэлиэх тустаахтар . Ол энергията , биллэн турар , электро - уоппут буолар . Уот ситимин тардыыга , трансформаторы туруорууга тіґілііх µп кутулларын , Энергосбыттан сібµлэІ ылыыга ньиэрбэ баранарын бары билэбит . Мілµйµінµнэн солкуобай наада ! Аны туран , дизели µлэлэттэххэ , іскітµн кыамтата 20 - 30 киловатт да ± аны буолла ± ына , сайылык , хотон оло ± ун - дьаґа ± ын хааччыйарга суукка ± а 12 - 16 чаас тохтообокко µлэлиэн наада . Тіґілііх уматык наада буоларый ? ! Быра ± ыллыбыт , тономмут улахан сайылыгы чілµгэр тµґэрэргэ 4 мілµйµінтэн са ± алаан µп наада . Андрей Иванов ити кыґал ± аны туоратыахха сіп диир . Холобур , 10 киловаттаах электрогенератор µµт ыанар эрэ кэмигэр холбонор , ол кэмІэ тµірт - хас устуука аккумулятор тэІІэ иитиллэ турар . Ыам бµттэ да ± аны лаампалар , булуус µµтµ сойутар радиатора , ититэр кыра хочуол - оґох аккумулятортан уоттанан µлэлииллэр . Электро - уот бу ситимигэр 4 киловаттаах " Энергия " преобразователь туґаныллыан сіп . Ханнык ба ± арар сайылык да , комплекс да сµрµн тутуута - сµіґµ турар сирэ . Билигин биґиги хотоннорбутун былыргылыы туруору тутабыт . Ааспыт µйэ кэлиІІи чиэппэриттэн " арочнай " дэнэр хотоннордоннубут . Олор сµіґµ турарыгар тіґі ититии матырыйаалын , ситимин эрэйэллэрин эрэйдэммиттэр билэллэр . А . Иванов идиэйэтин судургутук ійдіітіххі , сиргэ турар кырыыґа бэйэтин иґигэр тµірт муннук уґаты хотону туруоран кэбиґиэн ба ± арар эбит . Ону схема ± а кірµІ . Иґинээ ± и , " дьиІнээх хотон " дэнэр тутуу µрдµн , эркиннэрин барытын сылааґы тутар аныгы матырыйаалынан ( кини пенополистирол диир ) бµрµйэн кэбиґэр . Ол хотону бµтµннµµ улахан каркаас кырыыґа сабан кэбиґэр . Хайда ± ый ? ! То ± о маны урут ким да ± аны толкуйдаабата ± ай диэххэ айылаах . Тас матырыйаала барыта - айыл ± а киэнэ ( хаптаґын , буруус ) . Кыґын кырыыґа ± а саба тµспµт хаар бэйэтэ хос ититэр µллµк буолар . Хотон иґигэр сµіґµ бэйэтин сылааґыгар турар . Кылаабынайа , сылааґы тутар µллµк матырыйаал сµіґµ , дьон доруобуйатыгар буортута суох буолуон наада . Тутуута , схематтан кістірµнэн , олус судургу , ыал да ± аны туттуон сіп . Мин маннык хотону " Уйбаныап ньымата ( хотоно ) " диэм этэ . Ол эрээри , ити этиллибиттэр Андрей Иванов сµрµн идиэйэтин сор ± ото эрэ буолаллар . Кини сµрµн идиэйэтэ : сµіґµ тігµрµк сыл турар , сылдьар , саІа тірµі ± µттэн µйэтин моІуур комплекса . Бу комплекска ыаммыт µµт µіґэ суруллубут ньыманан сойутуллар . Кµіх маасса хаґааныллар . Ґµт турба устун , тас салгыны кытта алтыспакка сойутар тааІка ± а тµґэр , онтон µµтµ астыыр - µіллµµр мини - собуокка киирэр . Ґµтµ ыанньыксыттар аппараатынан ыыллар . Јндірій ыырга Кытай YDH - B " Кімµс ынах " диэн аппараатын вакуум - проводка холбоон туґаныахха сіп диир . Аппарааттар онон биир сиргэ тураллар . Мини - собуокка оІоґуллубут µрµІ ас ( суорат , йогурт , пастердаммыт µµт эІин ) эмиэ радиатордаах булууска тµґэриллэллэр . Ити курдук µµт ынах эмиийиттэн тахсыа ± ыттан салгыны билбэккэ , комплекска бэйэтигэр µрµІ ас буола астанан тахсыахтаах . Сайынын сµіґµлэр анал хааччахха туруоруллан аґыыллар , мэччийэллэр . Сµіґµ саа ± а - иигэ анал хомуйар тэрилгэ мунньуллан , оттук гаґын ыларга туґаныллар . Ол газ комплексы ититэр хочуолга туґаныллар . Комплекска µлэґиттэр олорор , µлэлиир усулуобуйалара барыта оІоґуллар . Уйбаныап идиэйэлэрэ техническэй іттµнэн тіґі кыаллалларын - кыаллыбаттарын кумаа ± ыга эрэ " µірэппэккэ " , тутан - хабан , олоххо киллэрэн µірэтэн , тугун - ханныгын тургутан эрэ кірдіххі биллиэхтэрэ . Ирбэт тоІ тымныытын радиаторын оІорон , сир ирэ илигинэ боруобалаан кірµіххэ сіп этэ . Оттон хотонун ким ба ± арар , ханнык ба ± арар хаґаайыстыба билигин да ± аны туттуон сіп . Бу чахчы олоххо ирдэниллэр тутуу ньымата буолар . Тµмµк санаа курдук эттэххэ , Андрей Иванов идиэйэтин кытта билсэн баран , тыабыт хаґаайыстыбатыгар µлэ тэрээґинигэр туґааннаан , элбэх санаа µіскµµр . Билигин республика ± а тыа хаґаайыстыбатын бородууксуйатын , бастатан туран , эти - µµтµ кииннээн астааґыны - µіллээґини чиІэтии , тэрээґиннээх хаґаайыстыбалары ійііґµн политиката ыытылла турар . Ол аан дойдутаа ± ы сайдыы хаамыытын ирдэбилинэн , биллэн турар , сіптііх суолу тутуґуу буолар . Норуот оло ± ун укулаатын ыллыІ да ± аны тµірэ эргитэн , уларытан кэбиспэккин . Ол эрээри , ханнык да кэмІэ , сайдыы атын ( альтернативнай ) суолларын кірдііґµн хайаатар да ± аны наада . Саха оло ± ун тірµт укулаата - алааґынан олоруу , этэргэ дылы , менталитеппытыгар баар . Саха - алаас о ± ото . ЄЈбµгэлэрбит бу тымныы , тыйыс усулуобуйалаах сиргэ маІнай кэлиилэригэр Саха сирин айыл ± ата бэйэтэ биирдии ыалынан , айма ± ынан тар ± анан хаґаайыстыбаланарга кµґэйбитэ . Уоннаа ± ыта сахалар эмиэ куораттыы биир сиргэ тµмсэн олорбут буолуох этилэр . " Уйбаныап комплекса " саха тірµт оло ± ун укулаатын саІалыы таґымІа сіргµтµµ буолуон сіп этэ . Алаастарбытын уонна быра ± ыллыбыт бааґыналарбытын тилиннэрэн , саІалыы туґанарбытыгар кыах µіскµіхтээх . Хас биирдии маннык комплекска хаґаайыстыбанан эрэ буолбакка , айма ± ынан , ыалларынан бииргэ тэринэн - дьаґанан олоруохха сіп . Нэґилиэктэр киин біґµілэктэригэр оскуолалар , балыыґалар , атын социальнай сулууспалар хааллыннар , оттон µлэлиир дьон маннык комплекстарга баран µлэлиэхтэрин , олоруохтарын сіп , оччо ± уна бэйэбит оІорор бородууксуйабытын µлэлиир миэстэбитигэр астаан - µіллээн таґаарыах этибит . Бу альтернатива кооперация бары кірµІнэрин кытта тэІІэ олоххо баар буолар бырааптаах курдук . Республикабыт салайааччылара , дьокутааттара бу идиэйэни бол ± омто ± о ылан µірэтэн кірдіхтірµнэ хайдах буолуой ? Эксперимент бэрээдэгинэн " Уйбаныап комплексын " тэрийэн µлэлэтэн кірµіххэ баара . Энергиянан хааччыллыытын , биир эрэ источникка тирэммэккэ , атын араас да источниктары холбуу туґаныахха сіп . Холобур , ыам кэмигэр генератор µлэлээтин . " Движогу " кытта кµн уотун батареятын , тыал миниэлектростанцияларын , термопардарынан ( температуралар араастаґыыларын туґанан ) электро - уоту ылыыны уо . д . а . источниктары барыларын тэІІэ , холбуу туґаннахха - µлэ ± э , олоххо сіптііх электроэнергиянан хааччыныы , ама , кыаллыа суо ± а дуо ? . . Наар биири тутуґар ій - санаа халыыбыттан тахсыахха . Аркадий ИННОКЕНТЬЕВ . МэІэ - ХаІалас , Майа сэл .

Download XML • Download text

sah-41

sah-41

View options