Նկատի ունենալով այդ օժանդակութեան կարեւորութիւնը հայկական կողմի կրած պարտութեան մէջ, անպայման որ բանականութիւնը գործածող մարդոց մտքին մէջ հարցականի տակ պիտի առնուէր Թուրքիոյ հետ խօսակցութիւն սկսելու կամ բնականոն յարաբերութիւններ հաստատելու օգտակարութիւնը եւ (կամ) նպատակայարմարութիւնը։
Nkati ownenalov ayd òžandakowt’ean kareworowt’iwnë haykakan koġmi kraç partowt’ean mēǰ, anpayman or banakanowt’iwnë gorçaçoġ mardoc’ mtk’in mēǰ harc’akani tak piti aṙnowēr T’owrk’ioy het xòsakc’owt’iwn skselow kam bnakanon yaraberowt’iwnner hastatelow ògtakarowt’iwnë ew (kam) npatakayarmarowt’iwnë.
Բնական պիտի ըլլայ, ուրեմն, որ այդ հարցը հրապարակաւ քննարկուի իր բոլոր կողմերով՝ Հայաստանի ապագայ արտաքին եւ ապահովութեան քաղաքականութեան ծիրին մէջ։
Bnakan piti ëllay, owremn, or ayd harc’ë hraparakaw k’nnarkowi ir bolor koġmerov, Hayastani apagay artak’in ew apahovowt’ean k’aġak’akanowt’ean çirin mēǰ.
Սակայն նման քննարկում գրեթէ անկարելի դարձած է այն հիսթերիք աղմուկին պատճառով, որ որոշ քաղաքական ուժեր կը բարձրացնեն իրենց ամէնօրեայ, անվերջ, խլացնող թմբկահարումներով։
Այդ մասնակցութիւնը յաւելեալ փաստ էր, ըստ այդ ուժերուն, որ (ա) Թուրքիան մղուած էր եւ տակաւին՝ է, ցեղասպանական բնազդներով, որոնք կ՚արդարացնեն նախապատերազմեան հակաթրքական բոլոր տրամադրութիւնները եւ (բ) որ այդ երկրի հետ բնականոն յարաբերութիւններ հաստատելու կամ նոյնիսկ խօսակցութիւն սկսելու միտուած որեւէ քայլ հաւասար է «դաւաճանութեան»։
Ayd masnakc’owt’iwnë yaweleal p’ast ēr, ëst ayd owžerown, or (a) T’owrk’ian mġowaç ēr ew takawin, ē, c’eġaspanakan bnazdnerov, oronk’ k,ardarac’nen naxapaterazmean hakat’rk’akan bolor tramadrowt’iwnnerë ew (b) or ayd erkri het bnakanon yaraberowt’iwnner hastatelow kam noynisk xòsakc’owt’iwn skselow mitowaç orewē k’ayl hawasar ē «dawač̣anowt’ean».
Սակայն բանականութեամբ առաջնորդուող անհատ, ժողովուրդ կամ պետութիւն իրաւունք չունի նման ծանրակշիռ որոշում առնելու առանց ամենալուրջ եւ բազմակողմանի քննարկման։
Sakayn banakanowt’eamb aṙaǰnordowoġ anhat, žoġovowrd kam petowt’iwn irawownk’ čowni nman çanrakšiṙ orošowm aṙnelow aṙanc’ amenalowrǰ ew bazmakoġmani k’nnarkman.
Արտաքին քաղաքականութեան մէջ սխալ որոշումներ, առ երեւոյթ ճիշդ թուող եզրակացութիւններ, պատմութենէն ու փորձէն քաղուած կասկածի տակ չառնուող դասեր շատ մեծ վնասներ հասցուցած են մեզի անցեալին, ու տակաւին կրնան հասցնել ապագային։
Artak’in k’aġak’akanowt’ean mēǰ sxal orošowmner, aṙ erewoyt’ č̣išd t’owoġ ezrakac’owt’iwnner, patmowt’enēn ow p’orjēn k’aġowaç kaskaçi tak čaṙnowoġ daser šat meç vnasner hasc’owc’aç en mezi anc’ealin, ow takawin krnan hasc’nel apagayin.
Այդ պատերազմի՝ Ազրպէյճանի կողմէն նախաձեռնած ըլլալը շատերուն հասցուց այն եզրակացութեան, որ պէտք է Ազրպէյճանին պատժել՝ բանակցութիւններու, նոյնիսկ աւելի լարուած բանակցութիւններու վրայ յոյս դնելու փոխարէն մեր ապագան վստահելով նոր պատերազմի մը։
Ayd paterazmi, Azrpēyč̣ani koġmēn naxajeṙnaç ëllalë šaterown hasc’owc’ ayn ezrakac’owt’ean, or pētk’ ē Azrpēyč̣anin patžel, banakc’owt’iwnnerow, noynisk aweli larowaç banakc’owt’iwnnerow vray yoys dnelow p’oxarēn mer apagan vstahelov nor paterazmi më.
Անշուշտ, կարելի էր այլ դաս քաղել այդ իրադարձութենէն. կարելի էր տարածք կորսնցնելը, որքան ալ փոքր էր այդ, տեսնել որպէս ազդանշան, որ թերեւս ուժերու յարաբերութիւնը փոխուած է, որ մեր կողմի համար պատերազմ կորսնցնելը լուրջ կարելիութիւն է։
Anšowšt, kareli ēr ayl das k’aġel ayd iradarjowt’enēn. kareli ēr taraçk’ korsnc’nelë, ork’an al p’ok’r ēr ayd, tesnel orpēs azdanšan, or t’erews owžerow yaraberowt’iwnë p’oxowaç ē, or mer koġmi hamar paterazm korsnc’nelë lowrǰ kareliowt’iwn ē.
Նոյնիսկ անոնք, որոնք ուշադրութիւն դարձուցին այդ պատերազմի արդիւնքին եւ սկսան աւելի լուրջ բանակցիլ, բանակցութիւններու ընթացքին պնդեցին պայմաններու վրայ, որը Ազրպէյճանը քսան տարիներէ աւելի մերժած էր, եւ առանց որուն ալ կը կարողանայինք յառաջդիմութիւն արձանագրել հակամարտութեան լուծման մէջ եւ խուսափիլ նոր պատերազմէ մը։
Noynisk anonk’, oronk’ owšadrowt’iwn darjowc’in ayd paterazmi ardiwnk’in ew sksan aweli lowrǰ banakc’il, banakc’owt’iwnnerow ënt’ac’k’in pndec’in paymannerow vray, orë Azrpēyč̣anë k’san tarinerē aweli meržaç ēr, ew aṙanc’ orown al kë karoġanayink’ yaṙaǰdimowt’iwn arjanagrel hakamartowt’ean lowçman mēǰ ew xowsap’il nor paterazmē më.
Ոչ մէկ փաստ կայ, եթէ հիմնուինք հրապարակային ելոյթներու վրայ, որ այդ փոքրիկ պատերազմը, որն ընդգրկեց երկու կողմէն սահմանափակ միաւորներ շատ փոքր տարածքի վրայ, ենթարկուեցաւ լուրջ քննարկման։
Առանց լուրջ ուսումնասիրութեան մենք մեզ վստահութիւն ներշնչեցինք, որ ուժերու յարաբերութիւնը չէ փոխուած ու լայնածաւալ պատերազմի պարագային մենք վստահաբար ազրպէյճանական նոր տարածքներ կը գրաւենք։
Այսօր որոշելու համար, թէ հակառակորդներու հետ պէտք է խօսինք կամ ոչ, անոնց հետ բնականոն յարաբերութիւններու ձգտիլը օգտակար կամ նախընտրելի է, թէ ոչ, անհրաժեշտ է մի քանի հարցերու պատասխան տալ։
Aysòr orošelow hamar, t’ē hakaṙakordnerow het pētk’ ē xòsink’ kam oč, anonc’ het bnakanon yaraberowt’iwnnerow jgtilë ògtakar kam naxëntreli ē, t’ē oč, anhražešt ē mi k’ani harc’erow patasxan tal.
Այստեղ նպատակս չէ այս կապակցութեամբ մեր առջեւ ծառացած բոլոր հարցադրումներն ու անոնց պատասխանները պարզել, այլ պարզապէս ներկայացնել անոնցմէ մի քանին՝ որպէս սկզբնական քննարկման նիւթ։
բ) Մեզ անհրաժեշտ է պատասխանել հետեւեալ հարցումներուն. (ա) ինչո՞ւ Ազրպէյճանը կանգ առաւ Շուշին գրաւելով, երբ կարող էր հանգիստ հասնել Ստեփանակերտ, (բ) ինչո՞ւ ան Հայաստանի հարաւի ճակատին վրայ՝ մեր սահմանի միւս կողմը կանգ առաւ, երբ կարող էր հանգիստ անցնիլ սահմանն ու հասնիլ Նախիջեւան։
b) Mez anhražešt ē patasxanel heteweal harc’owmnerown. (a) inčo?w Azrpēyč̣anë kang aṙaw Šowšin grawelov, erb karoġ ēr hangist hasnel Step’anakert, (b) inčo?w an Hayastani harawi č̣akatin vray, mer sahmani miws koġmë kang aṙaw, erb karoġ ēr hangist anc’nil sahmann ow hasnil Naxiǰewan.
Այն ուժերը, որոնք նման յարաբերութիւններ դաւաճանութիւն կը նկատեն, այդ եզրակացութեան հասած էին նախքան այս պատերազմը, նախքան 2016 թ. պատերազմը, փաստօրէն՝ նախքան որեւէ պատերազմ։
Այդ բոլոր մեկնաբանութիւններու եւ եզրակացութիւններու ետին պահուըտած է արդէն տասնամեակներու կեանք ունեցող պարզամիտ, ատելութեան վրայ հիմնուած «ազգային» գաղափարախօսութիւն մը, ըստ որու՝ հակաթրքութիւ՛նն է հայկականութեան էութիւնը, Հայաստանի ճակատագի՛րն է կախուած մնալ, եւ ժողովուրդի պա՛րտքն է իշխանութիւնը յանձնել այն մարդկանց, որոնք այդ ատելութեան կրողներն ու տարածողներն են։
Հայաստանի անկախութենէն առաջ եւ անկէ ի վեր այդ ուժերն ամէն բան ըրած են ու ըսած՝ անկարելի դարձնելու համար Թուրքիոյ հետ բնականոն յարաբերութիւններու հաստատումը եւ այդ դիրքորոշմամբ իսկ ուժեղացուցած Թուրքիոյ մէջ ծայրայեղ, հայատեաց քաղաքականութեան կողմնակիցները։
Hayastani ankaxowt’enēn aṙaǰ ew ankē i ver ayd owžern amēn ban ëraç en ow ësaç, ankareli darjnelow hamar T’owrk’ioy het bnakanon yaraberowt’iwnnerow hastatowmë ew ayd dirk’orošmamb isk owžeġac’owc’aç T’owrk’ioy mēǰ çayrayeġ, hayateac’ k’aġak’akanowt’ean koġmnakic’nerë.
Այդ ուժերն անկարելի դարձուցած են Ղարաբաղի հարցի խաղաղ լուծումը. այն, ինչ կարելի պիտի դարձնէր Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու հաստատումը եւ գոնէ նուազեցնէր անոր կողմէն ներկայացուած վտանգը։
Ayd owžern ankareli darjowc’aç en Ġarabaġi harc’i xaġaġ lowçowmë. ayn, inč kareli piti darjnēr T’owrk’ioy het yaraberowt’iwnnerow hastatowmë ew gonē nowazec’nēr anor koġmēn nerkayac’owaç vtangë.
Ոչ միայն այդ, այլ նաեւ Թուրքիոյ ըսած ենք, որ մենք պահանջներ ունինք իրմէ, որ մնալու ենք մշտական թշնամի, որովհետեւ Արեւմտահայաստանի մեր հողերը չեն վերադարձներ, Ցեղասպանութիւնը չեն ճանչնար։
Oč miayn ayd, ayl naew T’owrk’ioy ësaç enk’, or menk’ pahanǰner ownink’ irmē, or mnalow enk’ mštakan t’šnami, orovhetew Arewmtahayastani mer hoġerë čen veradarjner, C’eġaspanowt’iwnë čen č̣ančnar.
Այդ ուժերու՝ խափանարար, բանականութեան օրէնքներու չենթարկուած տրամադրութիւնը տիրապետած է անոնց մօտեցման վրայ. տարբեր ձեւերով ու ոճերով արդէն երեք տասնամեակէ ի վեր։
Ինչպէս բացատրած եմ այս հատորի ներածականի մէջ ու ապացուցած՝ հատորի մէջ ներգրաւուած նիւթերով, վախը դարձուցած ենք ռազմավարական մտածելակերպի հիմք, միեւնոյն ատեն սպառնացած ու հայհոյած Թուրքիային, իսկ յետոյ Ազրպէյճանին։
Այդ բոլորը ընելէ ետք, երբ Թուրքիան Հայաստանի նկատմամբ քաղաքականութիւն ճշդելու ընթացքին նկատի կ՚ունենայ նաեւ ա՛յդ գործօնը, կը շտապենք յայտարարելու, որ Թուրքիան անուղղայ հայատեաց է ու խոստմնալից ցեղասպան։
Իսկ հիմա, առանց իսկ առիթ տալու, որ այս հարցը քննարկուի, այդ ուժերը կ՚ուզեն այս վերջին պատերազմէն քաղել երկու դաս. (ա) հակաթրքութեան՝ ատելութեան վրայ հիմնուած արտաքին քաղաքականութիւնը արդարացուած էր եւ ահաւասիկ նոր փաստը, եւ (բ) անկէ բնականաբար կը բխի այն, որ Թուրքիոյ քաղաքականութիւնը նոր ցեղասպանութիւն իրագործելն է։
Isk hima, aṙanc’ isk aṙit’ talow, or ays harc’ë k’nnarkowi, ayd owžerë k,owzen ays verǰin paterazmēn k’aġel erkow das. (a) hakat’rk’owt’ean, atelowt’ean vray himnowaç artak’in k’aġak’akanowt’iwnë ardarac’owaç ēr ew ahawasik nor p’astë, ew (b) ankē bnakanabar kë bxi ayn, or T’owrk’ioy k’aġak’akanowt’iwnë nor c’eġaspanowt’iwn iragorçeln ē.
Այդ բանը չպատահեցաւ այդ ժամանակ ու չէ պատահած անկէ ի վեր, երբ Հայաստանը կը յաղթէր Ազրպէյճանի դէմ պատերազմը 1991-1994 թթ.-ին, կամ երբ ան կը պարտուէր 2020 թ.-ին։
Ayd banë čpatahec’aw ayd žamanak ow čē patahaç ankē i ver, erb Hayastanë kë yaġt’ēr Azrpēyč̣ani dēm paterazmë 1991-1994 t’t’.-in, kam erb an kë partowēr 2020 t’.-in.
Առաջինը, որ մենք պատմութեան մէջ զոհ ըլլալէ աւելի մեծ դեր չունինք եւ մեր ճակատագիրը ճշդուած է. կամ զոհ կը դառնանք, կամ այս կամ այն ձեւով կը խուսափինք այդ ճակատագրէն։
Aṙaǰinë, or menk’ patmowt’ean mēǰ zoh ëllalē aweli meç der čownink’ ew mer č̣akatagirë č̣šdowaç ē. kam zoh kë daṙnank’, kam ays kam ayn jewov kë xowsap’ink’ ayd č̣akatagrēn.
Երբ այդ ընտրութիւնը կատարենք, նկատի պէտք է ունենանք հետեւեալ երկու պարզ սկզբունքները. (ա) փափաքելին, սակայն անկարելին հետապնդելով չկորսնցնենք ընդունելին եւ կարելին, (բ) նախ պէտք է լաւ ըլլանք, որպէսզի կարելիութիւնը ունենանք շատ լաւ ըլլալու։
Եթէ այս վերջին պատերազմէն եւ պարտութենէն յետոյ ալ շարունակենք ռազմավարութիւն ճշդել զգացական ու գաւառական հիմքերու վրայ՝ առանց բոլոր կարելիութիւնները նկատի ունենալու եւ հաշուարկելու, մենք իրաւունք չունինք ակնկալելու, որ մեր քաղաքականութեան արդիւնքը տարբեր պիտի ըլլայ վերջին պատերազմի արդիւնքէն։
Et’ē ays verǰin paterazmēn ew partowt’enēn yetoy al šarownakenk’ ṙazmavarowt’iwn č̣šdel zgac’akan ow gawaṙakan himk’erow vray, aṙanc’ bolor kareliowt’iwnnerë nkati ownenalow ew hašowarkelow, menk’ irawownk’ čownink’ aknkalelow, or mer k’aġak’akanowt’ean ardiwnk’ë tarber piti ëllay verǰin paterazmi ardiwnk’ēn.