Universal Dependencies - Armenian - ArmTDP

s-1

nonfiction-005F-00010BFB

ՇՐՋԿԵՆՏՐՈՆՑԻ չորս քեռիս ռազմաճակատում էին, հիմա զորակոչվել էին հայրս և իր հորեղբորորդի Շաքրոն, որ նաև մորս հորաքրոջ որդին էր։

ŠRJ̌KENTRONC’I čors k’eṙis ṙazmač̣akatowm ēin, hima zorakočvel ēin hayrs ew ir horeġborordi Šak’ron, or naew mors horak’roǰ ordin ēr.

s-2

nonfiction-005F-00010BFC

Երկու քեռիս՝ Հայկազն ու Վարդանը, չվերադարձան, Շաքրոն չվերադարձավ, Ոսկան մեծ քեռիս վերադարձավ չփակվող վերքից արյուն տալով, խմել սկսեց և մինչև հիմա խմում է։

Erkow k’eṙis, Haykazn ow Vardanë, čveradarjan, Šak’ron čveradarjav, Oskan meç k’eṙis veradarjav čp’akvoġ verk’ic’ aryown talov, xmel sksec’ ew minčew hima xmowm ē.

s-3

nonfiction-005F-00010BFD

Մյուս՝ Արտաշ քեռիս ռազմաճակատ չհասավ, ռազմաճակատը, կարծում եմ, չտեսավ. «դժվար տղա էր», երևի թե հոր՝ Իշխան պապիս համաձայնությամբ, զինկոմիսարիատն ուզում էր քաղաքը նրա անհանգստությունից ազատել, բայց նա կարողանում էր ամեն անգամ ետ փախչել։

Myows, Artaš k’eṙis ṙazmač̣akat čhasav, ṙazmač̣akatë, karçowm em, čtesav. «džvar tġa ēr», erewi t’e hor, Išxan papis hamajaynowt’yamb, zinkomisariatn owzowm ēr k’aġak’ë nra anhangstowt’yownic’ azatel, bayc’ na karoġanowm ēr amen angam et p’axčel.

s-4

nonfiction-005F-00010BFE

Արտաշը քաղցկեղից վերջերս մահացավ, Շաքրոն հինգ ժառանգ է թողել, զոհված երկու քեռիս ժառանգ չեն թողել և դա ամենացավալին չէ, քանի որ կենտրոններից ու ժամանակի քաղաքակրթությունից հեռու մեր Ահնիձոր գյուղում շատ տղերք անգամ լուսանկար չեն թողել, նրանց պատկերը իրենց տոհմի ուրիշ տղաների մեջ պատահաբար եթե կրկնվել է՝ ուրեմն որևէ պառավ երբեմն հիշում է, որ այդպիսի մեկը կար հեռավոր նախապատերազմյան ժամանակներում։

Artašë k’aġc’keġic’ verǰers mahac’av, Šak’ron hing žaṙang ē t’oġel, zohvaç erkow k’eṙis žaṙang čen t’oġel ew da amenac’avalin čē, k’ani or kentronneric’ ow žamanaki k’aġak’akrt’owt’yownic’ heṙow mer Ahnijor gyowġowm šat tġerk’ angam lowsankar čen t’oġel, nranc’ patkerë irenc’ tohmi owriš tġaneri meǰ patahabar et’e krknvel ē, owremn orewē paṙav erbemn hišowm ē, or aydpisi mekë kar heṙavor naxapaterazmyan žamanaknerowm.

s-5

nonfiction-005F-00010BFF

Հայրս կա, իմ սիրած բացատն անցյալ ամռանը հնձում էր, թուխ մոշահավը տանու թռչունի պես ետևից քուջուջ էր անում, իմ հայտնվելու վրա շատ անհանգստացավ, բնիկի իր կարծիքով՝ ես իրենց՝ իր ու ծերունի հնձվորի բացատում օտարական էի։

Hayrs ka, im siraç bac’atn anc’yal amṙanë hnjowm ēr, t’owx mošahavë tanow t’ṙčowni pes etewic’ k’owǰowǰ ēr anowm, im haytnvelow vra šat anhangstac’av, bniki ir karçik’ov, es irenc’, ir ow çerowni hnjvori bac’atowm òtarakan ēi.

s-6

nonfiction-005F-00010BFG

Բայց խոսքը հիմա այն պահի մասին է, երբ երեսուներեք տարեկան Իգնատ հիանալի ատաղձագործն ու հողի մունջ մշակը և իր հորեղբորորդի երեսներկամյա Շաքրոն՝ բրիգադավարը, ակտիվիստը և առհասարակ գյուղական զորեղների միջից միշտ որևէ պաշտոն պոկողը, կանգնած են շրջզինկոմի առջև, և նրանց ու զինկոմի միջև կանգնած է Իշխան պապս, որ ձեռնհաս մարդ է կամ հեռավոր Ահնիձոր գյուղի իր հարազատների խեղճությունը այդ օտար քաղաքում իրեն ձեռնհասություն է պարտադրում և ինքը պարտավորված է օգնել իր քրոջ զավակին և աղջկա ամուսնուն՝ հորս։

Bayc’ xosk’ë hima ayn pahi masin ē, erb eresownerek’ tarekan Ignat hianali ataġjagorçn ow hoġi mownǰ mšakë ew ir horeġborordi eresnerkamya Šak’ron, brigadavarë, aktivistë ew aṙhasarak gyowġakan zoreġneri miǰic’ mišt orewē pašton pokoġë, kangnaç en šrǰzinkomi aṙǰew, ew nranc’ ow zinkomi miǰew kangnaç ē Išxan paps, or jeṙnhas mard ē kam heṙavor Ahnijor gyowġi ir harazatneri xeġč̣owt’yownë ayd òtar k’aġak’owm iren jeṙnhasowt’yown ē partadrowm ew ink’ë partavorvaç ē ògnel ir k’roǰ zavakin ew aġǰka amowsnown, hors.

s-7

nonfiction-005F-00010BFH

Զինկոմին ուրեմն լավ բացատրելով՝ թե այդ երկուսը իրենց ետևից ութ որբ են թողնում, պապը կարողացել է մեկի կամ մյուսի զորակոչն առայժմ հետաձգել. այդ մեկը պետք է մնա գյուղում և երկու ընտանիքի գլխին տղամարդ լինի։

Zinkomin owremn lav bac’atrelov, t’e ayd erkowsë irenc’ etewic’ owt’ orb en t’oġnowm, papë karoġac’el ē meki kam myowsi zorakočn aṙayžm hetajgel. ayd mekë petk’ ē mna gyowġowm ew erkow ëntanik’i glxin tġamard lini.

s-8

nonfiction-005F-00010BFI

Մարդկանց ճակատագրի այդ տնօրենները ապրելու-մեռնելու ընտրությունը մի րոպե իրենց՝ Շաքրոյին ու Իգնատին են թողել. իրենց մեջ թող վճռեն, թե ով է ճակատ գնում և ով է ետ գյուղ դառնում, բայց պապը հանկարծ գլխի է ընկել, որ ռազմա-բանակային կյանքի շուքը գուցե հրապուրի լավ ձիու, երգի, լավ հագուստի, քրոմե սապոգների ու կարգադրությունների Շաքրոյին և նույն այդ շուքը վանի ամաչկոտ ու մարդախույս Իգնատին, և պապը ինքն է ընտրել. «Իգնատին տալիս եմ... Իգնատին եմ տալիս, այտա, Իգնատն անլեզու անճար է, գյուղին Իգնատը չի պետք»։

Mardkanc’ č̣akatagri ayd tnòrennerë aprelow-meṙnelow ëntrowt’yownë mi rope irenc’, Šak’royin ow Ignatin en t’oġel. irenc’ meǰ t’oġ vč̣ṙen, t’e ov ē č̣akat gnowm ew ov ē et gyowġ daṙnowm, bayc’ papë hankarç glxi ē ënkel, or ṙazma-banakayin kyank’i šowk’ë gowc’e hrapowri lav jiow, ergi, lav hagowsti, k’rome sapogneri ow kargadrowt’yownneri Šak’royin ew nowyn ayd šowk’ë vani amačkot ow mardaxowys Ignatin, ew papë ink’n ē ëntrel. «Ignatin talis em... Ignatin em talis, ayta, Ignatn anlezow anč̣ar ē, gyowġin Ignatë či petk’».

s-9

nonfiction-005F-00010BFJ

Այնպես պատահեց, որ Իգնատի ետևից նաև Շաքրոյին տարան. զինվորական շինելի մեջ եմ հիշում նաև Իշխան պապիս, մեր ութ անտեր երեխայի վրա Դսեղ գյուղից դարձյալ երեք որբ ավելացավ, հեռավոր Սանահին գյուղից Ահնիձոր բերվեց նաև Իշխանի հարյուրամյա մայրը, ձմռան երկար գիշերներին երեխաներից ավագներս կաթնակերների ու պառավների այդ դասարանի համար հազիվ գիրկապով ուզում էինք կարդալ այդ տան միակ գեղարվեստական գիրքը՝ նկարների շրշուն պահպանիչներով «Սասունցի Դավթի» 1939-ի հոբելյանական շքեղ հրատարակությունը, և մեր բոլորիս տատը՝ Իշխանի քույրը, գիրքը ձեռքներիցս առավ ծալեց, խաբեց, թե հենց այդ պատմությունն է պատմում և պատմեց իր կյանքի մղձավանջը։

Aynpes patahec’, or Ignati etewic’ naew Šak’royin taran. zinvorakan šineli meǰ em hišowm naew Išxan papis, mer owt’ anter erexayi vra Dseġ gyowġic’ darjyal erek’ orb avelac’av, heṙavor Sanahin gyowġic’ Ahnijor bervec’ naew Išxani haryowramya mayrë, jmṙan erkar gišernerin erexaneric’ avagners kat’nakerneri ow paṙavneri ayd dasarani hamar haziv girkapov owzowm ēink’ kardal ayd tan miak geġarvestakan girk’ë, nkarneri šršown pahpaničnerov «Sasownc’i Davt’i» 1939-i hobelyanakan šk’eġ hratarakowt’yownë, ew mer boloris tatë, Išxani k’owyrë, girk’ë jeṙk’neric’s aṙav çalec’, xabec’, t’e henc’ ayd patmowt’yownn ē patmowm ew patmec’ ir kyank’i mġjavanǰë.

s-10

nonfiction-005F-00010BFK

Ես երբևէ գուցե կարողանամ արթնացնել հեռավոր այդ գիշերների մանկական մեր շունչը, ըմբռնելը, չհասկանալը, վախը, բացեիբաց ամեն ինչ կորցնելուց հետո պառավի դարձյալ գաղտնապահությունը և ակնարկները այն դեպքում, երբ այդ կյանքի անգամ հեքիաթացված հստակությունը երեք-տասը տարեկան երեխաներիս քիչ բան կմատներ, գուցե կարողանամ, բայց վստահ եմ, որ անպայման պատմելու եմ այն մասին, թե ինչպես տոհմիկ աշխատավորին կանգնեցրել են իրենց առջև, զննում ու վճռում են, որ պիտանի չէ մարդկանց միջից իր երեխաների հացը կորզելու, և ինքը համաձայն է։

Es erbewē gowc’e karoġanam art’nac’nel heṙavor ayd gišerneri mankakan mer šownčë, ëmbṙnelë, čhaskanalë, vaxë, bac’eibac’ amen inč korc’nelowc’ heto paṙavi darjyal gaġtnapahowt’yownë ew aknarknerë ayn depk’owm, erb ayd kyank’i angam hek’iat’ac’vaç hstakowt’yownë erek’-tasë tarekan erexaneris k’ič ban kmatner, gowc’e karoġanam, bayc’ vstah em, or anpayman patmelow em ayn masin, t’e inčpes tohmik ašxatavorin kangnec’rel en irenc’ aṙǰew, znnowm ow vč̣ṙowm en, or pitani čē mardkanc’ miǰic’ ir erexaneri hac’ë korzelow, ew ink’ë hamajayn ē.

s-11

nonfiction-005F-00020BFL

Մեր բախտը բերեց. հավաքը Մախաչկալա տեսակավորել, խոտանը ետ էին ուղարկել զինկոմիսարիատներին. հայրս իր նման չորսի հետ եկավ, այն չորսը դարձան մեր կոլտնտեսության ուրախությունը, շրջզինկոմիսարիատը հորս ուղարկեց աշխատանքային գումարտակ անտառահատման – Դսեղից Ահնիձոր մեր անտառներում ծառ հատելու, ջարդելու, ձնհալի ու հեղեղների ջրերով առաքելու, ամբարտակ կապելու, փայտը որսալու, բարձելու, սղոցելու։

Mer baxtë berec’. havak’ë Maxačkala tesakavorel, xotanë et ēin owġarkel zinkomisariatnerin. hayrs ir nman čorsi het ekav, ayn čorsë darjan mer koltntesowt’yan owraxowt’yownë, šrǰzinkomisariatë hors owġarkec’ ašxatank’ayin gowmartak antaṙahatman – Dseġic’ Ahnijor mer antaṙnerowm çaṙ hatelow, ǰardelow, jnhali ow heġeġneri ǰrerov aṙak’elow, ambartak kapelow, p’aytë orsalow, barjelow, sġoc’elow.

s-12

nonfiction-005F-00020BFM

Պատերազմը վերջանալու հետ անտառը դարձյալ անտառտնտեսությանն անցավ, և անտառտնտեսությունը հանվեց զինկոմիսարիատի ենթակայությունից, բայց բանակային ժամանակների բովանդակությունը դժվար լքեց տնտեսական այդ հիմնարկի հարմարին ձևը. սովորել՝ բանվորությանն օրապահիկ հաց էին տալիս, շրջակա կոլխոզների հետ անտառային բացատների իրավունքներ էին վիճարկում, խոտհարքների ու վարելահողերի տեր էին, քաշող ուժի՝ եզան ու կաթնամսային տնտեսություն ունեին, մի տեսակ՝ և՛ բանվոր էին, և՛ գյուղացի, և հայրս միտք չուներ այնտեղից մեր աղքատ կոլտնտեսություն անցնելու, ուրեմն Իշխանի կարծածի չափ անպիտան չէր։

Paterazmë verǰanalow het antaṙë darjyal antaṙtntesowt’yann anc’av, ew antaṙtntesowt’yownë hanvec’ zinkomisariati ent’akayowt’yownic’, bayc’ banakayin žamanakneri bovandakowt’yownë džvar lk’ec’ tntesakan ayd himnarki harmarin jewë. sovorel, banvorowt’yann òrapahik hac’ ēin talis, šrǰaka kolxozneri het antaṙayin bac’atneri iravownk’ner ēin vič̣arkowm, xothark’neri ow varelahoġeri ter ēin, k’ašoġ owži, ezan ow kat’namsayin tntesowt’yown ownein, mi tesak, ew՛ banvor ēin, ew՛ gyowġac’i, ew hayrs mitk’ čowner aynteġic’ mer aġk’at koltntesowt’yown anc’nelow, owremn Išxani karçaçi čap’ anpitan čēr.

s-13

nonfiction-005F-00020BFN

Իշխանի աղջիկը կոլխոզային 120 աշխօր նորմայի տակից դուրս չէր գալիս, և տնամերձ հողից զրկվելու վտանգը ամեն անգամ կախվում էր մեր տան գլխին։

Išxani aġǰikë kolxozayin 120 ašxòr normayi takic’ dowrs čēr galis, ew tnamerj hoġic’ zrkvelow vtangë amen angam kaxvowm ēr mer tan glxin.

s-14

nonfiction-005F-00020BFO

Մեկից ավելի անգամ կամ մի անգամ ու շատ տպավորիչ եմ լսել. «Քոնը էս կածանը ու էն չորս պատն է, էս գյուղում դու ուրիշ ունեցվածք չունես»։

Mekic’ aveli angam kam mi angam ow šat tpavorič em lsel. «K’onë ēs kaçanë ow ēn čors patn ē, ēs gyowġowm dow owriš ownec’vaçk’ čownes».

s-15

nonfiction-005F-00020BFP

Հարևան-բարեկամներից խնդրված աշխօրերով, մորս հիվանդության վկայականներով, կոլխոզի համար հորս ու իր բանվոր-ընկերների գիշերային հունձերով, երեխաներիս աշխատանքով նորմայի այդ մեծ պարապը ամեն անգամ լցվում էր, և տունը հիմա կանգնած է իր այգում ու բանջարանոցում։

Harewan-barekamneric’ xndrvaç ašxòrerov, mors hivandowt’yan vkayakannerov, kolxozi hamar hors ow ir banvor-ënkerneri gišerayin hownjerov, erexaneris ašxatank’ov normayi ayd meç parapë amen angam lc’vowm ēr, ew townë hima kangnaç ē ir aygowm ow banǰaranoc’owm.

s-16

nonfiction-005F-00030BFQ

Մեր գյուղի ղեկավարությունը փոխեցին։

Mer gyowġi ġekavarowt’yownë p’oxec’in.

s-17

nonfiction-005F-00030BFR

Պատերազմից առաջ Աբգարն ապավինել էր պղնձահանքերի կարգուկանոնավոր գյուղմասին, իր մեծ ընտանիքի գույնը տեղն էր բերել, տան մեջ էր դրել, անասուն ուներ, կարծեցին կառավարել կկարողանա Ահնիձոր ամբողջ գյուղը։

Paterazmic’ aṙaǰ Abgarn apavinel ēr pġnjahank’eri kargowkanonavor gyowġmasin, ir meç ëntanik’i gowynë teġn ēr berel, tan meǰ ēr drel, anasown owner, karçec’in kaṙavarel kkaroġana Ahnijor amboġǰ gyowġë.

s-18

nonfiction-005F-00030BFS

Այն, ինչ պատերազմն ու նախկին ղեկավարները չէին հասցրել, մի տարվա մեջ ինքը քանդեց, թողեց այդ ավերակ տնտեսությունը և մի կերպ փրկեց սեփական մեծ ընտանիքը՝ հիմա էլ ապավինելով քիմգործարանի գյուղմասին, բայց այդ՝ մի տարի հետո, հիմա կուսկազմակերպիչի հետ մեր տուն են բարձրանում, գիտեն, որ Իգնատը տանն է, և գիտեն, որ գյուղի հետ նրան պիտի պինդ կապեն։

Ayn, inč paterazmn ow naxkin ġekavarnerë čēin hasc’rel, mi tarva meǰ ink’ë k’andec’, t’oġec’ ayd averak tntesowt’yownë ew mi kerp p’rkec’ sep’akan meç ëntanik’ë, hima ēl apavinelov k’imgorçarani gyowġmasin, bayc’ ayd, mi tari heto, hima kowskazmakerpiči het mer town en barjranowm, giten, or Ignatë tann ē, ew giten, or gyowġi het nran piti pind kapen.

s-19

nonfiction-005F-00040BFT

Բացակա տարիների համբավը, այդքան տղայի իզուր կորուստը Իգնատի մեջ այդ Աբգարի նկատմամբ հարգանքի նման մի բան եթե անգամ առաջացրել են՝ դա հիմա քամահրանք ու ատելություն է դառնում այն պատճառով, որ Աբգարի ընկերակիցը իր՝ Իգնատի արհեստին է, մեխ ու ուրագ բռնելը Իգնատից է սովորել, բայց քիչ ու թաքուն է բանեցնում, չի բանեցնում, որպեսզի գյուղական անվարձ մշակությունը վրան չհաստատեն, չի մոռացել կուսակցություն ընդունվել, կուսակցության շնորհիվ ահա պաշտոնի պես մի բանի է հասել և ավագ ընկերոջ ու արյունակից եղբոր վրա վերահսկիչ իրավունքով է գալիս – կուսկազմակերպիչ Սարգիս Մաթևոսյան։

Bac’aka tarineri hambavë, aydk’an tġayi izowr korowstë Ignati meǰ ayd Abgari nkatmamb hargank’i nman mi ban et’e angam aṙaǰac’rel en, da hima k’amahrank’ ow atelowt’yown ē daṙnowm ayn patč̣aṙov, or Abgari ënkerakic’ë ir, Ignati arhestin ē, mex ow owrag bṙnelë Ignatic’ ē sovorel, bayc’ k’ič ow t’ak’own ē banec’nowm, či banec’nowm, orpeszi gyowġakan anvarj mšakowt’yownë vran čhastaten, či moṙac’el kowsakc’owt’yown ëndownvel, kowsakc’owt’yan šnorhiv aha paštoni pes mi bani ē hasel ew avag ënkeroǰ ow aryownakic’ eġbor vra verahskič iravownk’ov ē galis – kowskazmakerpič Sargis Mat’ewosyan.

s-20

nonfiction-005F-00040BFU

Սուտ կլինի, եթե ասեմ. «Հիշում եմ, որ եկան կանգնեցին ու ասացին. մեռնեմ կոլխոզային օրինակելի կանոնադրությանը. կամ արի կոլխոզ, կամ տնամերձդ հանձնիր»։

Sowt klini, et’e asem. «Hišowm em, or ekan kangnec’in ow asac’in. meṙnem kolxozayin òrinakeli kanonadrowt’yanë. kam ari kolxoz, kam tnamerjd hanjnir».

s-21

nonfiction-005F-00040BFV

Մեր կողմերում վաղուց այդպիսի կոպիտ հարվածներ չեն լինում։

Mer koġmerowm vaġowc’ aydpisi kopit harvaçner čen linowm.

s-22

nonfiction-005F-00040BG0

Ճիշտ չի լինի, եթե ասեմ. մինչև վերջին թիզը ցանված ու գուրգուրանքով խնամված հողը նրանք այնպես զննեցին, որ զուտ կարտոլի այդ ցանքը մեր աչքում իրենից մեծ ու հարուստ նշանակություն առավ. մեր կողմերում շատ լավ ու շատ վատ բաները չտեսնել տալու ազնվական սովորություն կա։

Č̣išt či lini, et’e asem. minčew verǰin t’izë c’anvaç ow gowrgowrank’ov xnamvaç hoġë nrank’ aynpes znnec’in, or zowt kartoli ayd c’ank’ë mer ačk’owm irenic’ meç ow harowst nšanakowt’yown aṙav. mer koġmerowm šat lav ow šat vat banerë čtesnel talow aznvakan sovorowt’yown ka.

s-23

nonfiction-005F-00040BG1

Իգնատի սև թշնամանքը, ոչ, նրանց թույլ չէր տա ձեռքները ունքներին դնել ու մորս հետ տնավարի կատակել. «Տանտիկին, հեռու քաղաքներից էս ինչ անծանոթ հյուր ես ընդունել ու մեզանից թաքուն ես պահում»։

Ignati sew t’šnamank’ë, oč, nranc’ t’owyl čēr ta jeṙk’nerë ownk’nerin dnel ow mors het tnavari katakel. «Tantikin, heṙow k’aġak’neric’ ēs inč ançanot’ hyowr es ëndownel ow mezanic’ t’ak’own es pahowm».