Deltacorpus 1.1

sah-28

Javascript seems to be turned off, or there was a communication error. Turn on Javascript for more display options.

Саха сирин сµµмэрдэммит хамаандата республика таґыгар аан маІнай 1958 сыллаахха от ыйыгар Хотугу Осетия киин куоратыгар Орджоникидзе куоракка кµрэхтэспитэ . Бу иннинэ Н . Н . Тарскай салалтатынан икки сыл улахан µлэ барбыта . Ити сыл сайыныгар Саха сирин норуоттарын 2 - с спартакиадата ыытыллыбыта . Ол кµрэхтэґиигэ мин Москваттан тустуу оскуолатыгар µірэнэ сылдьан , Бµлµµ оройуонун хамаандатыгар киирэн тустан турардаахпын . Спартакиада кэнниттэн норуоттар икки ардыларынаа ± ы маІнайгы табаарыстыы кірсµґµµ буолбута . Ол тµґµлгэ ± э Казахстан , Узбекистан баатырдарын кытта кытаанах киирсиилэр са ± аламмыттара . Онно Петр Николаев ( Чурапчы ) , Альберт Захаров ( Сунтаар ) , Зосим Иванов ( ХаІалас ) Союзка биллэр узбек тустууктарын хоппуттара . Василий Румянцев спорт маастара Кобден Бойдосовы ( Казахстан ) кытта тэІнэспитэ . Сэтинньи ый саІатыгар буолар Россия чемпионатыгар бэлэмнэнэр эрчиллии Чурапчыга буолбута . Барыта 22 тустуук , тренердэр Анатолий Петрович Фролов ( спорт маастара , Москва ) уонна мин Дмитрий Петрович Коркинныын кіміліспµппµт . Хамаанда ± а киирбиттэрэ : Николай Гоголев , Сергей Иванов , Владимир Варламов , Иван Развозжаев , Дмитрий Данилов , Анатолий Романов , Василий Румянцев уонна Николай Слепцов . Улахан ситиґии суо ± а . Ол да буоллар С . Иванов , Д . Данилов Сочига РСФСР сµµмэрдэммит хамаандатын кытта эрчийбиттэрэ . Хамаанданы Н . Н . Тарскай , А . П . Фролов салайан илдьэ сылдьыбыттара . 1959 сыллаахха РСФСР норуоттарын иккис спартакиадатыгар биэс уолбут Владивосток куоракка Дальнай Восток зонатыгар , путёвка ылбыттара . Саха АССР делегациятын , тустууктары , боксёрдары уонна туристары , барыта отуттан тахса киґини Н . Н . Тарскай салайан илдьэ сылдьыбыта . От ыйын саІатыгар Ленинградка тиийэн кµрэхтэґиигэ кыттыбыппыт . Аан маІнай саха бі ± істірі кимнэрин - туохтарын манна кірдірін тураллар . Дмитрий Данилов уонна Николай Гоголев Россия чемпионнарын Тотровы ( Хотугу Осетия ) , Шайхутдиновы ( Татария ) уо . д . а . тустууктары хоппуттара . Сергей Иванов , Владимир Варламов , Илья Кондратьев куґа ± ана суохтук киирсибиттэрэ . Мин сахалартан аан маІнай бу спартакиада ± а судьуйаласпытым уонна µчµгэй сыанабылы ыламмын , Н . Н . Тарскайы µірдµбµтµм . Сахалар кібµіргэ хапса ± ай ньымаларын кыахтаахтык кірдірбµттэрэ , ону тустуу специалистара сі ± і - махтайа бэлиэтээбиттэрэ . Москваттан µірэхпин бµтэрэн кэлээт , Н . Н . Тарскай салайыытынан республика ± а спорт сайдыытын саамай µіґµгэр сылдьыбытым . Бала ± ан ыйыттан Саха сирин сµµмэрдэммит хамаандатын сµрµн тренеринэн анаммытым . Сотору буолаат , Д . П . Коркинныын о ± олорго республика маІнайгы кµрэхтэґиитин ыытан , кэлин улахан хамсааґын тахсыбыта . Ґірэнээччилэр 12 саастарыттан эрчиллэллэрин ситиспиппит . Ол кэмІэ маІнайгы разрядтаах а ± ыйах этэ , ол иґин иккис разрядтаахтарга республикатаа ± ы кµрэхтэґии тэрийэммит , бастакы разрядтаахтар элбээбиттэрэ . Оройуоннарга кµрэхтэґиилэр ыытыллаллара . Онон республика финалыгар зонатаа ± ы кµрэхтэґиилэргэ миэстэлэспит бі ± істірµ киллэрэрбит . 1959 сыллаахха сэтинньи ый 20 кµнµгэр тустуу федерациятын тэрийбиппит , миигин председателинэн талбыттара . Тренердэр сэбиэттэрин , судьуйалар коллегияларын µлэлэппиппит . Сэтинньи ый бµтµµтµгэр Дмитрий Данилов « Труд » общество киин сэбиэтин кµрэхтэґиитигэр Грознай куоракка кыахтаахтык тустан µґµс миэстэни ылан , Саха сириттэн аан маІнай ССРС спордун маастарын аатын толорбута . 1960 сыллаахха зонатаа ± ы кµрэхтэґиилэри бідіІсµтэн , биґиги Уралы , Сибиири , Дальнай Востогу холбооннор Новосибирскай куоракка сµµрбэччэ хамаанда кыттыбыта . Онно µґµс буолан , хамаанда а ± ыс киґитэ бары тустарын ситиспиппит . Итини сэргэ быґа кэпсэтэн киин зона ± а 7 бі ± іґµ туґуннарбыппыт . Республика салалтатын кіІµлµн ылан 1960 сыллаахха ыам ыйыгар Дагестан хамаандатын уон киґилээх делегациятын кытта матчевай кірсµґµµнµ оІорбуппут . Хамаандаттан а ± ыстыы бі ± іс киирсэн ахсаан 4 : 4 буолбута . Ыалдьыттарбытын туох баар кыахпытынан кµндµлээбиппит . МэІэ - ХаІаласка , Суола µрэх таґыгар холкуоска илдьэ сылдьыбыппыт . Јлµінэ ірµґµ кірдірін сі ± µµ - махтайыы бі ± і . Онтон дагестаннары кытта до ± ордоґуу са ± аламмыта . Кµґµн аны кинилэргэ туста барыахтаахпыт . Бу дьиІнээх дипломатия уонна стратегия этэ . Россия финалыгар тэрээґин , бэлэмнэнии бэркэ барбыта . Дагестаннар биґигини аґара µчµгэйдик кірсµбµттэрэ . Бу кµрэхтэґиигэ маІнайгы мэтээли Петр Гаврильев ылбыта . Атын боотурдар эмиэ кыахтаахтык киирсибиттэрэ , маастар нуорматын толорбуттара . 1962 сыл ыам ыйыгар Калининград куоракка былааннаахтык бэлэмнэнэн , Россия финалыгар кыттыбыппыт . Саха сириттэн маІнайгы кыґыл кімµс мэтээли Николай Гоголев ылары ситиспитэ . Петр Алексеев µрµІ кімµс , Эдуард Гегеев боруонса мэтээллэри ылбыттара . Бу маІнайгы улахан ситиґии этэ . Семен Дмитриев Союз чемпионатыгар аан дойдуга аатырбыт Али Алиев , Элькан Тедеев , Айдын Ибрагимов кэннилэриттэн тірдµс буолбута . Николай ВОЛКОВ . Хаартыска ± а : Саха сирин хамаандата РСФСР чемпионатыгар бэлэмнэнэр . ХаІастан уІа А . Захаров , С . Дмитриев , П . Попов , тренер Н . Н . Волков , Н . Корякин , Н . Гоголев , К . Владимиров , иккис эрээккэ А . Дьяконов , Э . Гегеев , И . Кондратьев , В . Румянцев , А . Кочан , М . Сибиряков , Н . Соловьев , Ф . Эверстов уонна С . Устинов . 1962 сыл . Бу кэнниттэн бэчээккэ 120 - чэ ыстатыйа тахсар . Былааһы кытта кэпсэтии саҕаланар . Амма улууһугар үлэни сүрүннүүр соруктаах анал « Амма » диэн ааттаах кэмитиэт тэриллэр . Притузов уулуссата паркаҕа иҥнэр сиригэр былыргы баҕайы түөрт этээстээх шлакоблок дьиэ турар эбит . Аанын иннигэр андроид бөҕөтө мустан массыына кэннигэр саһан сыталлар эбит . Магнус сүүрэн кэлээт харыһын тиэрэ эргитэн көрдөрдө . Андароидтар чугурус гынан ыллылар уонна бары чумпуран хааллылар . Икки - үс нэдиэлэ ааспыта . Мин , аттартан куттанар бэйэм , Суолдьут диэн ыппын батыһыннарбытынан , өйбүттэн тахсан биэрбэт соҕотох сылгыга чугаһыырга быһаарыммытым . Суолдьут - мин кыра эрдэхпиттэн доҕорум , сымнаҕас ыт этэ . Кини сыспай сиэллээҕи үрэ да сатаабатаҕа , тута чугастыы сытынан кэбиспитэ . Соһуйуом иһин , ат эмиэ кыһамматаҕа . Мин диэки санаарҕаабыт киһилии көрбүтүгэр аһына санаабытым . Ыас хара дьүһүннээх этэ . Суолдьуттуун тапсыбыттара . Мин онтон соһуйбатаҕым , тоҕо диэтэххэ ытым бэйэтин олбуоругар Адмирал диэн куоска табаарыстааҕа . « Үөрэх баар - бараммат баай " диэн үйэлэргэ суолтата сүппэт өс хоһоонун тутуһан , быйылгы да үөрэххэ туттарсааччылар өйдөрүн - санааларын түмэн , билиилэрин тургутуохтара турдаҕа . Кулун тутар 28 к . « Кыым » хаһыат төлөпүөнүнэн быһа кэпсэтиини СӨ Бэрэсидьиэнин каадыры билгэлиир , бэлэмниир уонна аттаран туруорар Департаменын кытта тэрийэн ыытта . Департамент салайааччыта Артем Пантелеймонович Слепцов уонна киин үөрэх кыһаларын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир испэсэлиистэр төрөппүттэр уонна абитуриеннар ыйытыыларыгар хоруйдаатылар . Дьэ , сотору тимир суол кэлиэ . ЭІин араас хаамаайы , ол иґигэр сыгаан біҕі элбиэ . Манан сибээстээн бар дьоммун сэрэтээри гынабын , биир эмэ сыгаан киґитэ кэпсэтээри чугаґаатаҕына тута куотан хаалыІ , кини саІатын - кэпсээнин истимэІ , сэрэхтээх . Милииссийэ маннык дьону тутуохтаах . Ааґар былыт албынын , кіґір былыт кілдьүнүн итэҕэйимэІ . Дьон моонньун кэрбээччилэри эппиэккэ тардыахха . Францияҕа олорор биир дойдулаахпыт Григорий Васильевич Томский сылын аайы Саха сириттэн биир идэлээхтэрин Сабль - де - Олон куоракка ыҥыран норуоттар икки ардыларынааҕы оонньуу фестивалын ыытар . 2006 с . Санкт - Петербурга телевизор бириистээх мас - рестлиҥҥэ Аһаҕас чемпионат ыытыллыбыта . Икки сыл буолан баран , аны , саха бриллианнара бириискэ турбуттара . Онно 100 - тэн тахса эр киһи , дьахтар кыттыбыта диэн буолар . Оттон быйыл , муус устар 24 күнүгэр Питергэ Фрунценскай оруйуон күнүгэр мас тардыһыыга кыракый күрэхтэһии тэрилиннэ . Кыайбыт - хоппут тугу ылбытын Санкт - Петербургтааҕы Мас - рестлинг Федерациятын пресс - секретаря Туйаара Сивцева тугу да суруйбатах , бука оҕолор кыттыбыттарынан сибээстээн дьоҕус бириистэр буоллахтара . Дьылҕа тойон ыйыытынан айыы намыһын удаҕаттар дохсун силлиэни - холоругу тохтотоллор итиэннэ этэр тылларын күүһүнэн эмтээн , уорааннаах уутуттан уһугуннараллар . Кинилэр күүтэн турар күтүр охсуһууларга тэҥ күүстээхтиин күрэс былдьаһарга өһөхтөөх өлөр өлүү уутугар сөтүөлээн , буһар - хатар хайаан да наадатын туһунан этэллэр . Ньургун Боотур үс сүргүөхтээх өлүү дьириминэй балык буолан , сөтүөлээн тахсар . Кулун тутар 6 кµнµгэр Ил Тµмэн Сэбиэтин киэІ ыІырыылаах мунньа ± а буолла . Кµннээ ± и бэбиэскэ ± э 52 боппуруос киллэриллибит . Олортон республика олохтоох нэґилиэнньэтигэр тирээн турар суолталаахтарынан бастакы кэрискэ ± э киллэриллибит тµірт боппуруоґу аа ± ыахха сіп . Олор икки республиканскай тус сыаллаах программалары толоруу туґунан отчуоттарга , Ил Тµмэн уонна республика Профсоюзтарын федерациятын бииргэ µлэлээґиннэрин туґунан Сібµлэґиини тµґэрсиигэ уонна СР Киґи быраабыгар боломуочунайын дакылаатыгар сыґыаннаахтар . Парламент Сэбиэтин киэІ ыІырыылаах мунньа ± ын Ил Тµмэн Бэрэссэдээтэлэ Нь . С . Тимофеев арыйда . Кини кулун тутар 9 кµнµгэр республика ситэриилээх былааґын салалтата народнай депутаттар кірµµлэригэр вице - президент , СР Бэрэссэдээтэлин икки солбуйааччыларын уонна тµірт министрдэр кандидатураларын бигэргэтиигэ анаан киллэриэхтээ ± ин иґитиннэрдэ . Кинилэр кандидатуралара бастаан кулун тутар 12 кµнµгэр А . Н . Ким - Кимэн салайар государственнай тутулга уонна сокуону ырытан оІорууга бастайааннай комитетын киэІ ыІырыылаах мунньа ± ар , онтон кулун тутар ортотугар буолара былааннанар Ил Тµмэн уочараттаах пленарнай мунньа ± ар кірµллµіхтээхтэр . Ґлэґит быраабын кімµскээґин кµµґµрµі ± э Парламент Сэбиэтин киэІ ыІырыылаах мунньа ± ын кыттыылаахтара , бастакынан , " Саха Республикатын Государственнай Мунньа ± ын ( Ил Тµмэн ) уонна Саха Республикатын Профсоюзтарын федерациятын бииргэ µлэлээґиннэрин туґунан сібµлэґии туґунан " боппуруоґу кірдµлэр . Бу докумуон сµрµн ис хоґоонунан µіґэ ыйыллыбыт икки ірµттэр µлэґиттэрэ сиэрдээх хамнаска бырааптарын хааччыйыыга , нэґилиэнньэ оло ± ун - дьаґа ± ын таґымын µрдэтиигэ , сокуону ырытан оІоруу кімітµнэн социальнай тэІэ суох быґыыны - майгыны туоратыыга , µлэ уонна µлэ харыстабылын туґунан сокуону тутуґууну уонна толорууну хонтуруоллааґыІІа бииргэ µлэлээґиннэрэ буолар . Итини ситиґэр туґугар Ил Тµмэн социальнай µлэ эйгэтигэр сыґыаннаах республика сокуоннарын уонна да атын нормативнай - правовой акталарын бэлэмнээґиІІэ итиэннэ ылыныыга СР Профсоюзтарын федерациятын этиилэрин кірір уонна учуоттуур . СР Профсоюзтарын федерацията бэйэтин боломуочуйатыгар сіп тµбэґиннэрэн , билигин дьайар сокуоннарга уларытыылар уонна эбиилэр туґунан этиилэри итиэннэ сокуону ырытан оІорор кі ± µлээґиннэри Ил ТµмэІІэ киллэрэр . Бу боппуруоска иґитиннэриилэри Ил Тµмэн Бэрэссэдээтэлэ Нь . С . Тимофеев , республика Профсоюзтарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ А . Н . Ким - Кимэн уонна государственнай учреждениелар уонна общественнай хааччыйыы µлэґиттэрин профсоюґун рескомун бэрэссэдээтэлэ В . П . Алексеев оІордулар . Кинилэр кэнники кэмІэ профсоюзнай тэрилтэлэр µлэлэригэр - хамнастарыгар саІа сµµрээн киирэн эрэрин , ити дьайымтыатын іссі ордук кµµґµрдэр , µлэґиттэр бигэ кімµскэбиллээх буолууларын ситиґэр туґугар Ил Тµмэн уонна республика Профсоюзтарын бииргэ µлэлээґиннэрин хааччыйар сібµлэґиини бигэргэтэр тирээн турар суолталаа ± ын тоґо ± олоон бэлиэтээтилэр . Саха сирин олохтоохторо тэІэ суох социальнай балаґыанньалаахтарын биир саамай ча ± ылхай кістµµтµнэн кинилэр билигин ылар хамнастарын улаханнык арыттаґыыта буолар . Ол курдук , республика сиригэр - уотугар нефть , таас чох , кімµс промышленноґын µлэґиттэрэ буолаллар . Кинилэр бµгµн ылар орто хамнастарын кээмэйэ туґааннаа ± ынан 31 , 4 тыґ . , 22 , 2 тыґ . уонна 20 , 1 тыґ . солк . тэІнэґэр . Оттон саамай намыґах хамнастаахтарынан , эґиги хайыы - µйэ таайбыккыт курдук , µірэх , культура уонна , биллэн турар , тыа хаґаайыстыбатын µлэґиттэрэ буолаллар . Ону ити салаалар µлэґиттэрин орто хамнастара туґааннаа ± ынан 9 , 3 тыґ . , 8 , 1 тыґ . уонна баара - суо ± а 5 , 3 тыґ . солк . буолара туоґулуур . Итинник хобдох кістµµ инники іттµгэр сал ± анан барара табыллыбат . Ону туоратар туґугар сокуонунан кіІµллэнэр бары кыаллар кыахтаах дьаґаллары ылыныах тустаахпыт . Итини бол ± омто ± о ылан , депутат Г . М . Артемьев профсоюзтар сорох политическай партиялар уонна общественнай хамсааґыннар µлэґиттэр бырааптарын кімµскµµргэ туґуламмыт акцияларыгар кіхтііх кыттыыны ылбаттарын сыыґанан аахта . Оттон депутат З . А . Корнилова маннык сµІкэн суолталаах сібµлэґиини тµґэрсиини дьµµллэґэр Ил Тµмэн Сэбиэтин киэІ ыІырыылаах мунньа ± ар норуот хаґаайыстыбатын араас салааларын профсоюзнай тэрилтэлэрин салайааччылара эмиэ кыттыыны ылаллара наадатын бэлиэтээтэ . Депутат А . И . Гаврильев сібµлэґии барылыгар элбэх уопсай тыллар баалларын , ол оннугар пенсионердарга , оройуонна ± ы коэффициеІІа , коррупцияны утары охсуґууга сыґыаннаах этиилэр суохтарын сэмэлээтэ . Ол эрээри , депутаттар В . В . Филиппов , Нь . С . Тимофеев , А . Н . Жирков о . д . а . сібµлэґии барылын тірµт быґыытынан ылынарга , анал хамыыґыйаны тэрийэн , салгыы чочуйан оІорорго уонна кулун тутар ортотугар буолар Ил Тµмэн пленарнай мунньа ± ар илии баттыырга этии киллэрдилэр . Сэбиэт чилиэннэрэ итини кытта сібµлэстилэр . Ґбµлээґин ситэтэ суо ± а билиннэ Мунньах кыттыылаахтарын бол ± омтолорун ордук хото тардыбыт иккис боппуруоґунан " 2003 - 2006 сылларга Саха Республикатын тулалыыр эйгэтин харыстабыла " республикатаа ± ы тус сыаллаах программаны толоруу туґунан отчуоту истии буолла . Манна сµрµн иґитиннэриини республика айыл ± атын харыстабылын министрэ В . А . Григорьев оІордо . Кини бигэргэтэринэн , бу µс сыллаах программаны ситиґиилээхтик толорууга уопсайа 4855559 тыґ . солк . кірµллµбµт . Хомойуох иґин , ити сууматтан дьиІнээх аналынан баара - суо ± а 1150903 тыґ . солк . бэриллибит . Ол аата , программаны толорууну µбµлээґин сыччах 23 , 7 % толоруллубут . Туґаныллыбыт µптэн саамай элбэх харчыны - 936070 тыґ . солк . , ол эбэтэр 81 , 3 % федеральнай бюджет ыыппыт . Оттон биґиги республикабыт ілµµтэ 189959 тыґ . солк . , ол эбэтэр 16 , 5 % тэІнэґэр . Программаны µбµлээґин тіґі да ситэтэ суо ± ун µрдµнэн ааспыт µс сыллар усталарыгар саамай улахан кээмэйдээх µлэ федеральнай µп суотугар сааскы халаан уутун содулун туоратыыга толоруллубут . Ол курдук , Ленскэй , Јлµіхµмэ уонна Дьокуускай куораттарга сааскы халаан уутуттан кімµскэнэр инженернэй тутуулар , Амма ± а , АлдаІІа , Чымнаайыга уонна Кµпкэ биэрэги бі ± іргітір µлэлэр ыытыллыбыттар . Оттон республика бюджетын µбµнэн о ± о тэрилтэлэригэр , балыыґаларга уонна тыа сирин нэґилиэнньэлээх пууннарыгар 61 иґэр ууну ыраастыыр тэриллэр туруоруллубуттар , 73 уу хаґаайыстыбаларын бырайыактыыр - чинчийэр µлэлэр , 58 уу хаґаайыстыбаларын дьаґаллара µбµлэммиттэр . Владимир Афанасьевич тыл этиитин бµтµµтµгэр Ил Тµмэн депутаттарыттан саІа ылыллар 2007 - 2011 сылларга айыл ± а харыстабылын программатын толору кээмэйинэн µбµлээґини кытаанах хонтуруолга ылалларыгар кірдісті . Айыл ± а харыстабылын ааспыт µс сыллардаа ± ы программатын толоруу туґунан отчуоту мунньах кыттыылаахтара араастаан ылыннылар . Сорохтор программа µгµс пууннара толоруллубатахтарынан уонна ыраа ± ынан ситэтэ суох µбµлээґин оІоґуллубутунан сибээстээн , мілтіх сыананы биэрэргэ этии киллэрдилэр . Атыттар µіґэ ыйыллыбыт чахчылары аахсыбакка , Программаны толоруу чэрчитинэн элбэх µлэ ыытыллыбытын учуоттаан , орто сыананы туруорарга сµбэлэстилэр . Оттон депутаттар Г . М . Артемьев , А . В . Кривошапкин , А . И . Поисеева , А . С . Антонов о . д . а . бµгµІІµ мунньах боротокуолугар нефть тохтуутун тохтотор , ихтиология институтун эбэтэр лаборатория чілµгэр тµґэрэр нэґилиэнньэлээх пууннарга ыраас иґэр уунан хааччыйар аныгы технологиялаах автономнай установкалары туруорар дьаґаллары ылынары киллэрэн туран , айыл ± а харыстабылын министрин отчуотун сибидиэнньэ ± э ыларга эттилэр . " БастыІ толоруулаах программа " Итинник сыанабылы биэрдэ " 2002 - 2006 сылларга Саха Республикатын нэґилиэнньэтин доруобуйатын харыстабыла " республикатаа ± ы тус сыаллаах программаны толоруу туґунан отчуоту истэн баран , ону дьµµллэґиигэ кыттыыны ылбыт депутат А . С . Антонов . Кини ити этиитэ оруннаах . Бу боппуруоска сµрµн иґитиннэриини оІорбут доруобуйа харыстабылын министрэ В . Л . Александров этэринэн , ити ааспыт сыллар усталарыгар Программаны µбµлээґиІІэ 535 , 1 міл . солк . ол эбэтэр 100 % кэриІэ бэриллибит . Манна федеральнай уонна республиканскай бюджеттар былааннаммыт µбµ - харчыны толору кээмэйинэн кэриэтэ укпуттар уонна ол барыта бэйэтин аналынан туґаныллыбыт . Депутаттар А . С . Уаров , З . А . Корнилова уонна Е . Г . Сидорова олохтоох нэґилиэнньэ ортотугар сахарнай диабетынан ыалдьыы кірдірµµтэ µрдээбит биричиинэтин , босхо талоннары ылыыга тахсыбыт мэґэйи , учаастактардаа ± ы балыыґаларга компьютердар тиийбэттэрин , сэллигинэн ыалдьыы туругун туоґуластылар . Ол эрээри отчуоту дьµµллэґиигэ тыл этэр ба ± алаах депутат кістµбэтэ . Ити , бука , программанан кірµллµбµт дьаґаллар туолууларын бырыґыана µрдµгµн кытта сибээстээ ± э буолуо диэн саба ± алыахха сіп . Мунньах кыттыылаахтара доруобуйа харыстабылын министрин отчуотун биир санаанан кэриэтэ бигэргэттилэр . Петр ТОМСКАЙ . Д . М . Говоров киин улуустарынан Бодойбонон , Аллараа Ленанан кэрийэ сылдьан олоҥхоһут быһыытынан ыллаан - туойан дьоҥҥо - сэргэҕэ кэрэхсэппитэ , олоҕун тиһэх сылларыгар баай репертуарын сурукка киллэртэрэн үйэтиппитэ . Кини " Мүлдьү Бөҕө " , " Эрбэхтэй Бэргэн " диэн бөдөҥ олоҥхолорун А . Ф . Бояров , Г . В . Данилов , Н . М . Говоров суруйбуттара . " Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө " олоҥхо туспа кинигэнэн тахсан киэҥ биһирэбили ылбыта , олоҥхоһут аатын - суолун үйэ - саас тухары үйэтиппитэ . Оскуоланы туйгуннук бүтэрбит кыыс Хотугулуу - Илиҥҥи федеральнай университекка журналистика үөрэҕэр туттарса сылдьарын кэпсээтэ . Уруккуттан бу идэҕэ уһуйуллуон баҕарар эбит . Олоххо туруорбут сыалларын - соруктарын хайаан да бэйэтэ ситиһэ сатыырын эттэ . Президиэн Розаҕа олох очурдарыттан чаҕыйбакка сылдьарыгар уонна салгыы ситиһиилэри баҕарда . Биґиги улахан сайдыы , сибээс - ситим кииннэриттэн тэйиччи олоробут . СаІа , сонун технологиялар , билим ситиґиилэрэ - арыйыылара биґиэхэ бэрт бытааннык кэлэллэр . Аны туран , іріспүүбүлүкэбит иэнэ олус киэІ , наґаа ыраах сирдэринэн аҕыйахтыы буолан бытанан олоробут . Мантан сылтаан , бүгүІІү ырыынак усулуобуйатыгар саІа технология киириитэ экэнэмиичэскэй іттүнэн кідьүүґэ кыччаан , ороскуота улаатан тахсар . Ол иґин сибээс - ситим тэрилтэлэрэ , холобур « Сахателеком » , « Ростелеком » да буоллун , манна бэрт кіҕі суохтук сыґыаннаґаллар . Јріспүүбүлүкэбит салалтатын іттүттэн манна кэккэ болҕомто эрэйиллэрэ хайаан да наада . Мин саныахпар , « ким информациялаах - ол кыайыылаах » диэн бириинсиби тутуґан , уопсастыба бу боппуруоска санаатын биллэриэн , туруорсуон наада . / / Байбал Сэмэнэп бэґис тігµлµн кыайыа дуо ? Бэ ± эґээ " Полярная звезда " гостиница конференц - саалатыгар онус тігµлµн ыытыллар " Этигэн хомус " музыкальнай бириэмийэ ± э аналлаах пресс - конференция буолан ааста . Быйылгы тэрээґин " Саха - Виктория " 10 сыллаа ± ы µбµлµійµн кытары ыкса сибээстээх . Номинаннары СМС куоластааґын ніІµі таллылар . 5 номинация ± а кимнээх киирдилэр ? Салгыы » Патриарх Кирилл Мииринэйгэ сылдьан баран Ханты - Мансийскайга барыахтаах этэ . Ол былаана туолбата . Халлаан куһаҕан буолан , Мииринэйтэн үргүччү Москубалаата . МИРНЭЙ ( Нюргуяна Анисимова , СИА бэй . корр . ) . Муус устар 9 кµнµгэр Мирнэй оройуонугар икки сµІкэн суолталаах тэрээґин буолан ааста - Чернышевскай біґµілэгинээ ± и кадеттар оскуола - интернаттарыгар генерал Г . Н . Трошевка аналлаах мемориальнай дуосканы уонна Чернышевскай біґµілэгэр " Саха сирин тыыннаах алмаастара " айыл ± а паркатын арыйыы . Генерал Трошевка аналлаах мемориальнай дуоска Авиакатастрофа ± а ілбµт генерал Г . Трошев аатын сµгэр кадеттар оскуолаларыгар ыытыллыбыт тэрээґиІІэ республика Президенэ Вячеслав Штыров , Правительство Председателин бастакы солбуйааччы Василий Грабцевич , Мирнэй оройуонун баґылыга Ильдар Султанов , " АЛРОСА " АК президенэ Сергей Выборнов , Чернышевскай біґµілэгин баґылыга Николай Шмелев , Бµлµµтээ ± и ГЭС каскадын директора Юрий Николаев , кадеттар оскуолаларын директора Валерий Горбунов о . д . а . кыттыыны ыллылар . Ґірµµлээх тэрээґиІІэ Геннадий Трошев тіріппµт кыыґа Наталья Белокобыльская кэргэнин Олег Алексеевиґы кытта ыалдьыттаатылар . Мемориальнай дуосканы Вячеслав Штыров уонна генерал аймахтара арыйдылар . Салгыы » Сөбө дуу , сөтөгөйө дуу ? Билигин биллэххэ , кини хайыы - үйэ I группалаах инбэлиит буолан баран , биһиэхэ методикаҕа анал куурус ааҕа кэлбит эбит . Биһиги , устудьуоннар , кини дьулуурун , сырыы аайы саҥаттан - саҥаны булан кэпсиирин - ипсиирин олус сөҕөрбүт . Улуу суруйааччыларбыт тыыннаах куоластарын истэр өссө дьикти буолара . Ону устар кэмигэр араас көрүдьүөс буолбутун кэпсээн эбии сэҥээрдэрэ . Дьокуускай куорат олохтооҕо дьахтар холуочук олорон урукку бииргэ чугас билсибит эр киһитин көрбүт . Эр киһибит , өлүү болдьохтоох , атын дьахтары кытары сылдьар эбит . Амур үрдүгэр сакура тыллар Күн аайы көрсүһүү , саҥаттан саҥаны билии түгэннэрэ , ону барытын сурукка тиһии . Билигин өйбөр устудьуоннар эдэр дьон сиэринэн бэтиэхэлээх , үөрбүт - көппүт сирэйдэрэ хаартыска түгэнин эбэтэр киинэ лиэнтэтин курдук элэҥнэччи көстөн ааһаллар . « Сахабыт сирэ маннык кыахтаах » , « эдэр үлэһиттэр тиийиэхпит » , о . д . а . саҥалара кулгаахпар иһиллэргэ дылы . Хас биирдиилэрэ дойдубар туһалаатарбын диэн толкуйдуулларыттан хайдах үөрбэт буолуоҥуй ? ! Улуу тренер Д . П . Коркин тіріібµтэ 80 сылыгар анаммыт норуоттар икки ардыларынаа ± ы турнир µрдµк таґымнаахтык ыытыллан тµмµктэннэ . Ґбµлµій чэрчитинэн " Время Коркина " кинигэ сµрэхтэниитэ буолан ааста . Дьэ билигин , этэргэ дылы , бырааґынньыктыы быґыыттан - майгыттан тэйэн , барытын олохтоохтук , на ± ылыччы толкуйдуур турукка киирэн баран , кинигэ туґунан бэйэм санаабын , сыанабылбын биэрэргэ быґаарынным . Салгыы » Петр Егорович учительскай институту бµтэрбитэ , физика , математика учуутала . Эдэр саа ? а Эдьигээн улуу ? ун оскуолаларыгар ааспыта , итиннэ оскуола директорынан , учууталынан барыта 15 сыл µлэлээбитэ . Онтон т ? р ? ? бµт Ч ? рк ? ? ± ? р эргиллэн оскуола ± а , Сэбиэккэ , совхоз профсою ? угар салайар µлэ ± э сылдьыбыта . ? гµс общественнай µлэни салайбыта . Кыратыгар дьоно оло ? хо ? уттары ы ? ыран оло ? холотор идэлээх буоланнар , Оччоох Борокуопай , Дэниис Элбэрээкэп , Дарыбыан Дабыыдап курдук оло ? хо ? уттары к ? р ? н - истэн улааппыт . Былыргы оло ? холор сµрдээх у ? ун ааттаах буолаллар эбит . Ол кэмнэри санатан Петр Егорович оло ? холоро силигэ сиппит ааттардаахтар - « Сµµрэр сулус сырыыта сырыылаах Сыыйылла Хара сµµрµк аттаах а ? ыныгас санаалаах Айыы Дьура ? астай » , « То ± ус к ? с сири туйа ? ын анныгар туората µктµµр дьоруо аттаах Уордаах кылыннаах Уордайа Хаан бухатыыр » диэн . Сэрии уонна µлэ ветераннарын республикатаа ± ы , куораттаа ± ы сэбиэттэрин , ветераннар µтµі санааланыыга фондаларын , Дьокуускай куорат социальнай кімµскэлгэ управлениетын , СР Дьахталларын тэрилтэлэрин союґун тэрийиилэринэн " 1941 - 1945 сс . А ± а дойду Улуу сэриитигэр кыайыыга саха дьахталларын кылааттара " диэн байыаннай - историческай конференция буолан ааста . Дьахталлар аан дойдутаа ± ы кµннэригэр уонна Улуу кыайыы 65 сылыгар анаммыт бу дьаґалга А ± а дойду сэриитин , тыыл ветераннара , дьахтар хамсааґынын активистара , ыччат холбоґуктарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар . Конференцияны сэрии уонна µлэ ветераннарын республикатаа ± ы сэбиэтин председателэ Б . Д . Слепцов аста . Салгыы тыл эппит СР профсоюзтарын председателин солбуйааччы , СР Дьахталларын союґун председателэ В . И . Кириллина А ± а дойду Улуу сэриитин фроннарыгар саха дьахталларын кыттыытын туґунан иґитиннэриини оІордо . Саха сириттэн 400 - тэн тахса дьахталлар эр дьону кытта тэбис - тэІІэ сэрии толоонугар сылдьыбыттара биллэр . Кинилэр бары улахан байыаннай киирсиилэргэ кыттыбыттара . Ол курдук , Москва аннынаа ± ы сэриигэ , Сталинграды кімµскээґиІІэ , Курскай кыргыґыыга кыттыбыттара , бойобуой уордьаннарынан , мэтээллэринэн на ± араадаламмыттара биллэр . Оттон тіґілііх элбэх ийэлэр , дьахталлар барахсаттар саамай кµндµттэн кµндµ дьоннорун уоттаах сэриигэ атааран баран , кыайыыны тыылга уґансыбыттара буолуой . Саамай ыарахан , эппиэттээх кэмІэ 1938 - 1946 сс . республика Верховнай Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлинэн Софья Петровна Сидорова тахсыылаахтык µлэлээн , саха дьахтара мындыр салайааччы буолар талааннаа ± ын ча ± ылхайдык кірдірбµтэ . Конференция кыттыылаахтарын РФ Государственнай Думатын депутата Ю . А . Песковская истиІник э ± эрдэлээтэ . Кини Россия салалтата ветераннарга уурар бол ± омтотун , инники былааннарын туґунан кэпсээтэ . Бу кэлэ сылдьыытыгар дьону - сэргэни кытта кірсµґµµтµгэр киирбит туруорсуулары кииІІэ тиэрдэр соруктаа ± ын туґунан эттэ . Конференция ± а кыттыыны ылбыт ученайдар Л . Т . Иванова , С . И . Сивцева , М . Э . Грязнухина бэйэлэрин дакылааттарыгар саха дьахталлара кыайыыга киллэрбит кылааттарын , сэрии дойдубут демографиятыгар дьайыытын туґунан сиґилии кэпсээтилэр . Конференция " Катюша " ветеран дьахталлар кулууптарын , " Хотугу сулус " телерадиоакадемия кыттыылаахтарын , саха эстрадатын ветерана Сергей Попов музыкальнай э ± эрдэлэринэн до ± уґуолланна . Эдэр кілµінэ аатыттан махтал , сµгµрµйµµ истиІ тылларын студентка Нинель Малышева эттэ . Тµмµгэр бэлиэ тµгэІІэ ыІырыллан кэлбит бары ветераннарга бырааґынньыктаа ± ы бэлэхтэр туттарылыннылар . Петр ОКОНЕШНИКОВ ( СИА ) хаартыска ± а тµґэриитэ . Консул Гонконг сабыылаах баай дьоннор сылдьар кулууптарыгар сылдьан икки бытыылка арыгыны уорбут . Уорбут арыгыта , биллэн турар , аһара сыаналаах эбит . Холбоон суумалара 6 , 5 тыһыынча дуоллар . Онтон , манна диэн эттэххэ , дьыала сууматыгар буолбатах буолуохтаах . Консул бэйэтэ - бэйэтинэн уорууга түбэспитэ сааттаах суол . Саас буолан , Дьокуускайга ханна да ± аны уу айдаана . Уокуруктары уу уонна бадараан аймаата . Сайсары о ± олоро µлэлэригэр ууттан хаайтаран барар кыа ± а суох дьону болуот оІорон таґар сурахтара иґилиннэ . Куорат кытыыларыттан кэлэн кииІІэ µлэлээччилэр уу саппыкыларын соґо сылдьаллар . Бэйэлэрин оройуоннарын тохтобулугар тµстэхтэринэ , аны саппыкы уларыттыытын тµбµгэр тµґэллэр . Хата , саппыкынан эргинэр кытайдар куорат кирдээ ± иттэн абыраннылар . Быґата , куоракка уу саппыкыта муода ± а киирэр кыахтанна . Аппа уІуорун эмиэ бу кыґал ± алар тумнубатылар . Ууга барбыт дьиэлэр элбэхтэр . Холобур , Чепалов уулуссатын 5 / 2 дьиэтэ ( 1 - кы хаартыска ) ууга барбыт . Крупская уонна Чепалов уулуссаларын быґа охсуґууларыгар турар дьиэлэр ( 2 - с хаартыска ) тастара бі ± µнэн туолбут . Быґата , " Лена " киинэ театрын кэтэ ± инээ ± и оройуон . Манна ханнык салайар хампаанньа µлэлиирэ биллибэт . Біх то ± ор аналлаах дьааґыктар туруоруллубатахтар . Ол тµмµгэр массыыната суох ыаллар біхтірµн таґааран уулусса ± а куталлар . Атын хайдах да ± аны дьаґанар кыахтара суох . Біхтііх бакыаттарын , биэдэрэлэрин туппутунан автобуска барар кыахтара суох буолла ± а дии . Онон ОДьКХ куораттаа ± ы департамена куорат кытыыларыгар бол ± омто уурда ± ына табыллыыґы . Виктор Эверстов хаартыска ± а тµґэриилэрэ . Кырыыс Кыскаан сэниэтэ эстэн , этэ - сиинэ ыараабытын , мөлтөөбүтүн , бүтэр уһук тиийэн кэлбитин санаан , сүрэҕэ ыарыылаахтык кымыстаата . Кулун тутар 16 кµнµгэр ГТРК - ± а уобалас суруналыыстарын кытары кірсµґµµ кэнниттэн биґигини Кутур ± ан мааскатыгар илтилэр . Кутур ± ан мааската - монумент - пааматынньык да диэххэ сіп . Магадан хоту іттµгэр хайа ± а туруорбуттара куораты µіґэттэн таІнары кірін турар . Хайа сирэйэ буолан сип - сирилэс сытыы тыаллаах . Хаары типпитин хаґаннар суол оІорбуттар , онтуларын кµн аайы ыраастыыллар эбит . Онтон сыаллаатахха , манна дьон сылдьыыта олох а ± ырымнаабат уонна хаґан да тохтуо суох . Салгыы » Саха фольклорун хомуйуу Сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыттан саҔалаан ыытыллыбыта да , программа оҥостон , инструкция суруйан норуот айымньытын суруйуу ыытыллыбатаҔа . Г . В . Ксенофонтов . С . И . Боло , А . А . Саввин фольклорнай - этнографическай , диалектологическай экспедицияларыгар норуот айымньытын хомуйуу бастакы миэстэҔэ турар этэ да , тугу наадалааҔынан ааҔалларынан , өйдүүллэринэн суруйаллара , үлэлииллэрэ . Киин куораппытыгар студиялар да , аранжировка фонограмматын оҥорооччулар да элбээтилэр . НВК , радио нөҥүө « Полярна звезда » , « Саҥа ырыа » , « Этигэн хомус » о . д . а күөн - күрэстэр , көрүүлэр , бэстибээллэр буола тураллар . Аны култуура , кулууптар эйгэлэрин иһинэн , студиялар истэринэн ырыаһыт бөҕөтүн « оҥорон таһаарыы » үлэтэ күөстүү оргуйар . Кинилэр бары ырыаларын аранжировкатын фонограмматын , куоластарын оҥоттордулар да , аан дойду ханнык баҕарар муннугар тийэн ыллыыр - туойар кыахтаннылар . Бу сайдыы дуу , туох эбитэ дуу . Ол эрэн талааннаах , дьоҕурдаах син биир тахсар . Харчылаах эмиэ тахсар . Ортоһуор эмиэ улуубун дэттэрэр үйэтэ . Биир тылынан ырыынак ! Былырыын Бүөккэ Бөтүрүөп Петр Корнилов сүрүн бирииһин ылбыта . Аҕыс номинация олохтообуттар этэ . Тэрээһинэ син аҕай этэ дииллэр . Бүөккэ туһунан санаабын « Тыыннаах муусука тыыннаах » ( маны баттаа . . ) диэн суруйууттан , мин сайпыттан булан ааҕыаххытын сөп . Бэстибээл саамай сүрүн итэҕэһинэн Петр Корнилов туһунан өйдөбүлү биэрэр туох да суоҕа . Аата эрэ ахтыллар . Аны аранжировщиктар тустарынан сатаан сырдатыы , үчүгэй сценарий , көрдөрүү иһитиннэрии суох . Эгэ ырыа автордарын биллэриэхтэрэ дуо , суох . Туох да сыһыана суох дьон туораттан киирэн ыыта сатыылларын курдук . Режиссура диэн төрдүттэн мэлигир . Биир эмэ сыһыаннаах режиссүөрү булбатах муҥнара дуу . . . Ыытааччыларбыт бу эйгэҕэ туох да сыһыана суохтара көстөн турар . Телевизорга биэриини ыытыы уонна маассабай , общественнай бырааһынньыгы ыытыы балачча уратылардаах буолуо оҥоробун . ~~1986 сылтан Д . К . Сивцев - Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет Ил театрыгар үлэлиир .~~ Мин САХА ( ЯКУТСКИЙ ) диэн тыл ійдібµлэ аныгы кэм ирдэбилинэн лаппа кэІээтэ дии саныыбын . Билигин биґиги кµрэстэґии , илин былдьаґыы ( конкуренция ) µйэтигэр олоробут . « Саха сирэ » диэн ханна да суох айыл ± алаах ( планета « тыІата » буолар ойуурдаах ) , ураты сир баайдаах ( холобур , гааспыт ыарахан сыаналаах гелийдээх ) , дьикти экэнэмиичэскэй кыахтаах , таґыччы геобэлитиичэскэй суолталаах , сі ± µмэр дьо ± урдаах дьонноох региоІІа олоробут . Билигин омугумсуйууга буруйдаґар , µІсµґэр - харсыґар сэбиэскэй кэм буолбатах . Курбуґахха чугаґаан тумуґу эргийээппитин кытары " мин бу баарбын " диэбиттии сабыс - саІа таас тутуу ыраахтан дьэндэйэн кіґµннэ . Кырдьык да ± аны , µрэх баґыгар бµгэн олорор нэґилиэккэ киґи сі ± ір , киэн туттар тутуута . Дьэ , бу буолла ± а - кырдьа ± астарга , кыамматтарга , инбэлииттэргэ государство , правительство кіміті . Бу буолла ± а - балысхан олох сайдыытын биир кістµµтэ . Салгыы » Попова Акулина Серафимовна СГУ биолого - географическай факультетын бµтэрбитэ , идэтинэн биолог . Оло ? хону к ? рµµлэрэ 90 - с сылларга республика ха ? ыаттарыгар бэчээттэнэрэ . 1996с . философскай наука доктордара А . Г . Новиков , В . Д . Михайлов салайыыларынан « Оло ? хо ? йд ? бµллэрин бµдµмµк ? й - санаа аан дойдуну анаарыытын бы ? ыытынан ырытыы » диэн философия ± а аан бастаан сахалыы тылынан суруллубут µлэни философскай наука ± а сити ? иилээхтик к ? мµскээбитэ . « Оло ? хо киэ ? киэлитигэр » кинигэтэ олус кэрэхсэнэн оло ? хону µ ? рэтиигэ сµрµн пособие буолар . « Саха сирин саамай перспективалаах хампаанньата ханныгый ? » - - диэн ыйытыыга брокердар « АЛРОСА » ны ааттаатылар . Тірµт µгэспитин ууран кірін , тіґі ордоро сылдьарбытын салгыы ырытабыт . Бµгµн Уруу µгэстэрэ , Малааhыннар диэн салааны туспа тутан ылан кірі тµґµі ± µІ . Ыал буолууга бэлэмнээhин диэн омук биир тірµт µгэґин , тутах ійµн быhыытынан иитэр кідьµµhэ сµдµ µрдµк , сі ± µмэр уонна эмиэ атынынан тугунан да солбуллубат . Ол сµтэ сылдьар . Ыал буолууга бэлэмниир µірэх , Айыыґыт µірэ ± ин биир ута ± а уруу µгэстэрэ баар . Уруу , эдэр ыал уруу тардар малааhынын былыргы сиэрэ - туома уустуга бэрт буолан , тыла - іhі кыаллыбакка умнуллар дии саныыр дьон µксэ . ДьиІэр сиэри - туому тутуспат буолуу тірµітэ итэ ± эйбэт буолуу , итэ ± эли сµтэрии . Оттон итэ ± эйбэт буолуу туохтан тахсара тірµітэ биир эрэ буолбат . Сµрµн тірµітэ тылы , тыл хомуґунун сатаан туттубаттан . Айыл ± а , айыылар , иччилэр истибэт гына саІарар буолан хаалартан . Сатаан саІарыы сатабылын , уустугун , ууґун - уранын туппатахтан . Атын омуктан маІнай тыл ітін киирэр , онтон устунан туора итэ ± эл ітір . Итэ ± эл да , тыл да бэйэлэрэ тыыннаах эйгэлэр - истээччигэ , ылынааччыга суудайаллар . Онон тардар , умсугутар , ымсыырдар албастаахтар , алыптаахтар . Ол алыпка ылларбыт саІа сµґµіх дьон , ыччат бэйэтин тірµт ийэ тылын да , итэ ± элин да , култууратын бµтµннµµ да улам аахайбат , ахсарбат , сымсатар , устунан сирэр , хаалынньаІ , куґа ± ан дии саныыр буолан барар . Бµµс бµтµннµµ атыІІа охтор , ылларар , атыІІа бас бэринэр . Сиэр - туом аны биир сµрµн тірµітэ диэн билии буолар . Тугу билии диэтэххэ , айыл ± а тыыннаа ± ын , айыылар баалларын , айар кµµс баарын билии . Маны билбэттэн , билэн баардылаабаттан сиэри - туому суолталаан , ис хоґоонун толору ылынан ійдіін , итэ ± эйэн туран толорбот буолан бараллар . Оттон бу тыын эйгэни , бу чараас эйгэни , бу туруору ситими билбэт буолар диэн аІардастыы оройунан оонньууртан , ійµнэн іттійіртін , ій эрэ билбитигэр иґэнэртэн . Киґи билэр этэ биэстэр эрэ дии саныыртан . Киґи билэр этэ , билэр айыл ± ата , дьиІэр , то ± устар . Туох барыта толорута то ± устаах гына айыллар тутуллаах . Бэйэтэ , баара , айыллыбыта оннук . Дьэ бу то ± ус билэр этинэн билэн былыргы ібµгэ са ± ана туом сиэрин - силигин ситэрэн эрдэхтэрэ . Туом ол иґин толору туґалаан , бэйэтин дьайар аналын толору толорон эрдэ ± э . Культурология ± а сиэр - туом ( ритуал ) диэн тугу ааттыылларын ырытыа ± ыІ : « Вырабатывая у человека определённый навык , доводя его действия до автоматизма и тем самым программируя последовательность смены психологических состояний , символическая деятельность обеспечивает успех дела в реальных условиях . Эта символическая деятельность есть не что иное , как ритуал . Ведь по самому своему определению , ритуал и есть социально - значимая и социально - санкционированная форма упорядоченного , символически значимого поведения , не имеющего непосредственного утилитарного смысла и практической цели » ( Пигалев А . И . , 1998 . ) . Ол аата сиэри - туому толордоххо эрэ дьиІнээх олоххо соруммут соруккун ситиґэ ± ин . Сиэр - туом киґи оІорор дьайыытын сатабыл таґымыгар тириэрдэр уонна ону оІорорго тирэх да , оІкул , тутаах да ( программа ) , бэлэмнэнии да буолар . Маны сиэри - туому толорооччу символ ( си бэлиэ ) кімітµнэн оІорор . Сиэр - туом кэмигэр символ µлэлиир . Символ буолла ± ына киґи тµгэх ійµгэр ( бессознательное ) баар , киґи бэйэтэ да билбэтинэн си курдугунан сирдэттэн сиэри - туому толорор . Маныаха тутуґар тутаах , маны аґан арыйар кµлµµс тыла ийэ тыл буолар . Кµлµµс тыллары , оннук этиилэри таба эттэххэ эрэ аґыллар , ійдінір баар киґи ійµгэр - мэйиитигэр да ± аны , тыыннаах айыл ± а ± а да ± аны . Дьэ маны аахайан , суолталаан тутаах гынан туппакка хаалартан айыл ± а икки киґи икки ардыгар ситим быстар - иччилэр , айыылар киґини истибэт , кини кірдіґµµтµн толорбот буолан хаалаллар . Оччо ± о киґи кинилэри баалларын , тыыннарын билбэт буолар , суохтар эбит дии саныыр , итэ ± эйбэт буолан барар . иэр - туом ( ритуал ) тутула ( структура ) маннык : суолтата ( значение ) , ис хоґооно ( смысл ) , толоруллар киэбэ ( форма исполнения ) уонна туттар тэрилэ ( атрибут ) . Маны уруу сиэригэр - туомугар сыґыары тутан кірдіххі , дьиІнээ ± ин киґи син хабы - дьµірэ билиэ этэ . Тутула син биир маннык буолар . Уруу сиэрин - туомун таґы - быґа , туура умнан баран , бу кэлин суруктан , киин улуустартан , бµлµµлэртэн µтµктэн силигин ситэрэ сатааhын олохсуйан эрэр . Ол иннинэ хоту букатын нууччатыйа сылдьыбыт баара . Былыргы умнулла , булкулла илигинээ ± и урууну тэрийэр сиэр дьон ійµгэр суох . Курум ( уруу ) тµірт тµhµмэ ± иттэн омоон курдук иккитэ эрэ ордо сылдьарга дылы . Ыал буолар ыччакка алгыс , кэс тыл иитэр кµµhэ тиийбэт , туттарыллыбат , ыал буолуу тірµт ійдібµлэ , сиэрэ , ирдэбилэ иІэриллибэт . Эдэрдэр холбоhору - арахсары ол иhин эмиэ судургу дьыала курдук ійдµµллэр . Дьиэ кэргэн тулхадыйбат укулаатын анныгар уу киирбитинии , бу кістµµ ордук тірµµр - µіскµµр , улаатар о ± о ± о охсууланан тахсар . Олох алдьанара - айманара эмиэ мантан . Культурологтар этэллэринэн , суох - со ± отох биир сиэри - туому суох гынартан бµтµн омук имири эстиэн сіп . Онон уруу сиэрин - туомун тугунан да солбуллубат суолтатын ійдіін булгуччу тутуґар сіп . Уруу сиэрэ - туома диэн култуура биир биирэ - универсалията . Бу сиэр - туом омук аайы хайаан да баар уонна омук аайы хатыламмат уратылаах . Атын омук сиэрэ - туома бэйэ киэнин солбуйбат , солбуйар кыа ± а суох . Сылыктааhын , ыйыттарыы , суорумньу биирдиилээн баар буолуталыыр , син си курдук ордон кэлбит диэххэ сіп . О ± ону тірµт - уус ыал о ± отун кытта холбууру ірµµ биhирэнэр , табыллыбытынан аа ± ыллар . Баай - дуол ымсыытын - ба ± атын туох да уларыппат буолла ± а ээ . Баайга ба ± арбат , дьадаІыны таптыыр ірµµ айыллыбат диэбиккэ диэри . Ол тэІэ атын сиртэн ойох ылыы , кийиит сµгµннэрии , атын сиргэ кийиит барыы эмиэ кэрэхсэнэр суол . Олорор сирбит уратытыттан , ыраах - ыраах бытанан олорортон , омукпут ахсаана а ± ыйа ± ыттан тутулуктаах буолан ордо сылдьар µгэс диир сіп . Эмиэ бэйэбит бэрпититтэн буолбакка , айыл ± абыт барахсан µтµі сабыдыалынан . Ордон хаалбыт биир µтµі µгэспит диэн хардарыта кэhиилэнсиибит буолар . Урууга , атын да аhааhыІІа сылдьыбыт ыалдьыкка хардатын , о ± олоргор диэн ас , ол - бу кыра ійдібµнньµк , бэлэх диэн билигин да бэриллэр . Урукку курдук кµіх окко сууламмыт эт эІин да буолбатар , саха ± а кэґии диэн син биир аны да баар . Кэhиилэнэр µгэhинэн норуот о ± ону - ыччаты киhиэхэ , дьоІІо - сэргэ ± э махталлаах , истиІ , чугас сыhыаІІа иитэр . Бэлэх диэн бэлиэ . Бэлэх бэлэ ± и биэрбит киґини мэлдьи саната , ійдіті сылдьар бэлиэ буолар . Бэлэх дьону ситимниир , биир ситимІэ киллэрэр , холбооттуур , ол аата сомо ± олуур . Бэлэх , кэґии сиэрэ диэн баар . Ол сиэр силигэ эмиэ биир туспа уустук , мындыр - µтµі , киґилии сыґыаны олохтуур , олохсутар тускулаах . Сµіhµ ииттии а ± ыйаан , улам ахсаан , дьон сµіґµттэн тэйэн дьиэ кэргэн малааhыннара сахалыы ірµттэрин , сахалыы ис хоґооннорун , суолталарын сµтэрэн , малааhын диэн тыл бу кэлин сіргµтµллэн эрэр . Сайылыкка тахсыы , окко киирии , кыстыкка тахсыы , идэhэ , булт малааhыныгар туом эІин толоруу баара биллибэт . Кіннірµ алаадьылаан , уоттарын аhатан , кэлин кэмнэргэ атын кµндµ аґы - µілµ булунан , астанан бэлиэтииллэр . Уокка арыгы бэрсии µгэс буолан киэІник тар ± аммыт . Бу хантан да кэлбэтэх , арыгыны кымыс оннугар тутта µірэнэн , онтон µіскээбит µгэс быhыылаах - омсото - охсуута , охторуута олус . Арыгыны ірі тутартан , кµндµргэтэртэн , арыгыттан µірэртэн µіскээбит , µіскэппит тµктэри µгэспит . Арыгыга сµгµрµйэргэ µірэтэр . Арыгы мааны - бастыІ аспыт буолан остуолбутун киэргэтэр буолбута ыраатта . Дьон да , о ± о да малааґын диэни билбэт , бырааґынньык диэ да арыгыны , арыгылыыры саныы биэрэр буолан турар . О ± о улааттахпына эмиэ итинник бырааґынньыктыам диэн санаан улаатар . Уонна ол санаатын толорор . Оттон биґиги о ± о ± о арыгы куппаппыт диэн іттійі саныыбыт . МуІ . Маннык судургуну ійдіібіт , ійдіібіті ± і буолар диэн саат . ДьиІэр киґи ба ± айы кыдьыгын таґаарынаары , босхо бараары арыгыны иґэр . Арыгы туох баар бобууну , тутары , кіІµллэммэти барытын сотор , тілірµтэр . Оттон арыгы испит киґи итирэммин куґа ± аны , аньыыны оІордум , илэ ійбµнэн то ± о оІоруомуй диэн бэйэтин албыннанар . ДьиІэр босхо баран кіІµл дьаабыланыан ба ± арар . Киґи иґигэр абааґы баар дииллэрэ чахчы . Айыы киґитэ ол абааґытын дьоІІо да кірдірбіт , бэйэтэ да кірбіт дьулуурдаах , оннук ис кіІµллээх . Сµіґµ ииттэр тірµт култуурабытын эґээри гынар бэлиэбит , чинчибит баґаан элбэх баар . Биир оннук чинчи баар - ынах - сылгы сµіґµ тірііґµнµн бэлиэтиир µгэґи , сиэри - туому толорор - толорбот буолуу . ХотоІІо салама ыйаан , ынах тірііті ± µнэ уоhах алаадьыта , лэппиэскэтэ диэн оІороллор буолар эбит этэ . Улахан тыла - іґі , алгыґа - арчыта да суох буоллар . Кулунчук икки тугут икки тірііhµннэрэ туох да туспа сиэрэ - туома суох таах ааhар . Бу сµіhµлэр барахсаттар киґитэ суох , киhи суо ± уна сиргэ тіріін кэбиhэллэр , онон бэйэлэрин бэйэлэрэ хараналлар . Кинилэргэ анаабыт туох да сиэр - туом баара биллибэт . ДьиІинэн былыр баара эбитэ буолуо ээ . Саха тірµт дьарыгар - сµіhµ иитиитин µлэтигэр - аанньа ахтыбат сыhыаІІа , барытын судургутук тэринэргэ µµнэр кілµінэни µтµгµннэрии тірµітэ - содула манна эмиэ саhа сылдьар . Аны о ± о айыл ± а тірµµр - ууґуур бу тµгэннэрин бол ± ойбокко , аахайбакка , бэлиэтээбэккэ , бэлиэ охсуммакка улаатарын саныахха - кэлин ыал буолар ба ± ата , бэлэмэ суох оІорор суол аана эбит диэн ій µіскµµр . иэни ыаhын , кымыс кійіірµµ диэн тэнийбэтэх да , ордубатах да µгэс быґыылаах . Сылгы баарынан баар гынан баран . Урут сылгы сµіґµ бэркэ уутуйан µіскµµр эбит . Чыбаа ± ы диэн хаар анныгар кыґыннары кµіх кыстыыр бэртээхэй от µµнэр . Ону сиэн кыстыыр сылгы этин , хаґатын хоту улуустар мааны ас оІостоллор . Кµндµргэнэр . Билигин сылгы µірµн мэччирэІэ дьон оло ± уттан ыраах , киhи мээнэ ± э тиийбэт , суола - ииhэ суох . Былыр сылгыны - сµіґµнµ батыґан олохсуйар сахха кымыстаан эрдэхтэрэ буолуо . Дьон билигин кымыс диэн ааттаан быыппа ± ы кэнсиэрбэ µµттэн , бэккэлээтэ ± инэ ынах µµтµттэн оІостор . Кымыска , µрµІ ас аґыытыгар тардыстыы баарынан баар , сорох ыал тиhигин быспакка быыппа ± ы туруорунар , малааhыннарга хайаан да тутталлар . Оннук ыал арыгы курдук алдьатыылаах утахтары хотторо испэт уонна µгэс курдук сиэрдээхтик олорор . О ± олоро ол иhин этэІІэ , киhи тэІинэн дьон буолан тахсаллар . Оттон ынах µµтµн астааґын эмиэ бэрт судургута эрэ ордубут . Онноо ± ор арыылыыр да ыал а ± ыйах . Эгэ µрµІ ас атын кірµІµн астыыр кэлиэ дуо ? Суох . Бэрт сэдэх ыал кµіччэх сиир . Биир эмэ ыал харта , µрµмэ эІин курдук мааны аґы билэр . Билигин ынахтаах ыал да а ± ыйах . Оттуур сир кырдала букатын кэмчи , наар маарыкта , сиэн тірді , уулаах сири хоруйан оттоон эрэй бі ± інін кыстыыр оту булуналлар . Онон малааґынныыр ас - µіл да кістірі кµчµмэ ± эйдэрдээх . Ол да буоллар малааґын диэн тылы дьон туттар буолан эрэр . Тыл тилиннэ ± инэ µгэс тиллэр , µгэс тилиннэ ± инэ тыл тиллэр . Ґтµі буолаа инибит . hыах урут адьаhын да ыhыллыбат эбит курдук . Итэ ± элгэ быґаччы сыhыаннаа ± ыттан , итэ ± эл сиэрэ - туома буоларыттан сылтаан эмиэ сэбиэскэй кэмІэ симэлиппиттэр , сµтэрбиттэр - оґорбуттар быhыылаах . Кырдьа ± астар билигин баар іттµлэрэ о ± о сылдьан ыhыахха сылдьыбыттарын букатын ійдіібіттір . Ол аата суох буолбута , суох оІорбуттара ырааппыт . Бу кэлин 20 - чэ сылтан бэттэх сіргµтµллэн , сиэрин - силигин саІардыы µірэтэн билэн , ыhыах ыhыллар буолан сылдьар . Сыыhа - халты туттартан , ал ± ас саІарартан , атыны , халы - мааргыны тыллаґартан , сиэри - туому кэhэртэн , сэргэни - тµhµлгэни сатаан туруорбаттан дииллэр , ыhыахха ардыгар киhи сі ± µіх , уолуйуох - куттаныах эмискэ ып - ыраас туран айыл ± а - халлаан алдьанан , хаар - силлиэ бі ± і , хара тілін таІнары сатыылаан тµґµтэлиир буолааччы . Ыhыах - норуот педагогикатын чыпчаала диибит , инньэ диэн билинэбит . Ыґыа ± ы сатаан ыспат буолуу , сµтэрии кэп туолуутугар тэІнээх алдьархай . Онон хайа эрэ албаґынан , хайа сатанарынан ыґыах сиэрин - туомун силигин ситэрдэхпитинэ эрэ туругурар кыахтаахпытын ійдµіх тустаах эбиппит . Ыґыах малааґыныгар , кµіх окко тµґµлгэлээн олорон аґааґыІІа эмиэ у ± араабат кыґамньы уураллар этэ µґµ диэн билэбит ээ . Ыґыах биир уларыйбат ыйаа ± а малааґына , мааныта - далбара буолла ± а дии . Бу эмиэ суох , маны эмиэ сатаабаппыт . Олоро тµґэн тµґµлгэлээн аґыыр , аска алгыс иІэрэр , алгыстаах аґы аґыыр , алгыстаах аска тиксэр диэн тірµт култуурабыт биир итээбит ута ± а эбит . Дьэ бу курдук букатын кылгастык уруу µгэстэрин , саха малааґыннарын тіґі ордорон илдьэ сылдьарбытын хотугу улуустар холобурдарыгар саба быра ± ан , быґа холоон кірі тµстµбµт . Хобдох кістµµ . Буруйдаа ± ы туораттан кірдµµр сатаммат . Барыта бэйэбититтэн . Барыта билигин да кыаллар , тиллэр кыахтаах . Бырааґынньыктыыры ууратан , сахалыы малааґыннары тэрийэри сатыа ± ыІ . Галина Попова - Санаайа , СГУ СФКФ культурология ± а кафедратын доцена . - Оо , суолтата адьас сүҥкэн . Бу курдук санаан көрдөххө , элбэх үгэс , элбэх айылгы күүһэ олох олордох аайы сүтэн иһэр . Мас лабаатын сэбирдэҕэ хагдарыйан , саһаран түһэрин курдук , арыычча намыһах суолталааҕа , кэмиттэн кэмигэр түһэн , суох буолан иһэр . Хомус тоҕо эрэ , ханнык да үйэ кэллин ханнык да көлүөнэ кэллин , кини сүппэтэ . Ол аата киһи - аймахха , чуолаан саха омугар , киһи « кэрэ » диэн өйдөбүлүгэр , хомус биир саамай тутаах өйдөбүл буоларын кэрэһэлиир . Биирдиилээн толорооччулар , сахалыы ырыаны сэҥээрээччилэр баҕа өттүнэн 18 саастарыттан үөhээ кытталлар . Бу күрэххэ идэтийбит ырыаhыттар уонна концерт тэрийээччи үлэhиттэр кытталлара көҥүллэммэт . Күрэх уратыта диэн интернет нөҥүө тэриллэрэ буолар . Күрэххэ кыттарга анаммыт ырыалар « Ырыа кырдала » саайтка туруоруллаллар уонна саайт архыыбыгар хаалаллар . Кыттааччылар сахалыы тылынан ыллыыллар . Ырыа толоруллар темата хааччахтаммат . Фонограмманы туттуу көҥүллэнэр . Ону тэнэ доҕуhуоллаах эбэтэр доҕуhуола суох тыыннаах куолаhынан ыллыахха син . Маны барытын кыттааччы бэйэтэ тэринэр . Ырыа формата MP3 буолуохтаах . Ырыаны устан ыытыыга маннык хаачыстыбаны тутуhуу ирдэнэр : битрейт 128 кб / сек - тан намыhаҕа суох , частотата 44 кГц тэҥнэhэр буолуохтаах . Сергей Васильевич Ястремскай 1886 - 1896 сылларга ссыылкаҕа Боотурускайга , Мэҥэҕэ уонна Дүпсүҥҥэ олорбута . Дүпсүҥҥэ таhаарыылаахтык үлэлээбитэ . А . П . Афанасьев норуот тылынан уус - уран айымньытын хомуйууга Сергей Васильевичка кɵмɵлɵспүтэ . 1900 с . « Саха тылын грамматиката » диэн кинигэтин таhаарар . Ол кинигэтигэр сыhыарыы быhыытынан фольклорнай айымньыларын уонна « Остатки старинных верований у якутов » диэн ыстатыйатын киллэртээбитэ . Сергей Васильевич сүрүн үлэтэ « Образцы народной литературы у якутов » диэн кинигэтэ 1929 сыллаахха тахсыбыта . Манна « Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур » , « Эр Соҕотох » , « Ɵлбɵт Бэргэн » , « Удаҕаттар Уолумар Айгыр икки » диэн олоҥхолору тылбаастаан киллэрбитэ . Бу кинигэтигэр кини " Народное творчество якутов » диэн киирии ыстатыйаны суруйбута . Манна кини саха норуотун тылынан айымньытыгар бары жанрдарыгар быстах бэлиэтээhиннэри , бэйэтин кɵрүүлэрин киллэртээбитэ . Маныаха кини норуот тылынан айымньылара түҥ былыргы силистээхтэрин - мутуктаахтарын уонна норуот кутун - сүрүн илдьэ сылдьалларын саамай сɵпкɵ бэлиэтээбитэ . Кини ордук олоҥхону сүрдээхтик ɵрɵ тутан үрдүк сыанабылы биэрбитэ ордук кэрэхсэбиллээх . Норуот олоҥхоhуттара сүрүн кыахтарын , болҕомтолорун олоҥхону айыыга туhаайбыттар эбит диэн эппитэ . Ордук кини олоҥхо кэрэ эйгэтин кини ойуулуур - дьүhүннүүр ньымалара баайын толбоннурар кырааскатын , поэзиятын туhунан бэрт иhирэх тыллары ахтан аhарбыта . Ястремскай олоҥхо мифологическай персонажтарын Yрүҥ Айыы Тойон , Күбэй Хотун , Дьɵhɵгɵй , Байанай , Аал уот иччитэ , Улуу Тойон , Арсан Дуолай сүрүн генийдэр буолалларын ыйбыта . Олоҥхо мифологиятыттан сибээстээн сахалар айыыттан тɵрүттээхтэрин туhунан ( божественное происхождение ) санааны эппитэ . Итинтэн сиэттэрэн кини буор кут , ийэ кут уонна салгын кут диэн ɵйдɵбүллэр баалларын эппитэ . Итини таhынан Ястремскай « Остатки старинных верований у якутов » диэн ыстатыйатын сыhыарыы быhыытынан эмиэ бу кинигэтигэр киллэрбитэ . Бу ыстатыйатыгар сиэр - туом үгэстэрэ уонна алгыстар алтыhыыларын бэйэ - бэйэтиттэн тутулукгаахтарын быhааран суруйбута . Биһиги дэлэгээссийэбит Дьэһиэйтэн эргиллэн кэлэн баран , Красноярскай кыраай Эбэҥки оройуонун баһылыга П . И . Суворовы кытта көрсөн кэпсэттэ . Оройуон киинигэр Тураҕа буолбут көрсүһүүгэ Дьэһиэй баһылыга С . М . Маймаҕа кытынна . ~~- Хаґан да бэлэх оІорбот эбэтэр буолары буолбаты бэлэхтиир киґи~~ - Улуус киинигэр диэри биир сырыыта 18 - 29 тыһ . тиийэ , аны , ол кэнниттэн өссө нэһилиэккэ диэри айанныахха наада . Оройуон иһигэр социальнай тарыып олохтоммута . Правительство олох тугу да гыммат диир сатаммат . Ол гынан баран ол социальнай тарыып олохтоммутун кэннэ , холобур , Эбээн - Бытантайга бөртөлүөт ыйга биирдэ эрэ көтөр буолла . Бөртөлүөтү кэтэһэ сатаан баран дьон сатыы түһүнэллэр . Ол түмүгэр араас быһылааннарга түбэһэллэр … Кустуурга диэри сылы быһа үлэлиир суол тутуллан хаалара буоллар , олох быдан чэпчиэ этэ . Дьон кыһалҕатын быһаарар гына үп көрүллүөхтээх , биһиги буоллаҕына , билиҥҥитэ , экономия эрэ өттүттэн көрөн харчы тыырабыт . ( Иннин « Саха сирэ » халыІ хаґыат 192 - с нµімэригэр кір ) Тілібµрдээх сыыйар тµґµмэх кэнниттэн 25 - 30 киґи ахсааннаах хаалбыттартан аттарыллыбыт іссі биир кэнсиэр тэриллэр . Онно ырыаґыттары телеверсия ± а анаан усталлар , итиэннэ икки - µс ый устата кµіх экран ніІµі кірдіріллір . Салгыы кµрэхтэґэр кыттааччыга анал тіліпµін нµімэрэ сыґыарыллар , онон кірііччµ хайа эмит нµімэргэ хас да ый кэриІэ эрийиэхтээх . Ол эмиэ тілібµрдээх буолар . Кэнники кэмІэ тіліпµінµнэн « куоластааґын » хонтуруолламмата харахха быра ± ыллар . Манна , бастатан туран , кыттар киґи бэйэтэ бэйэтигэр кµнµ туура да ± аны наар биир нµімэртэн эрийэ олоруон син , ол бол ± омто ± о ылыллыбат . БилиІІи туругунан куолас ахсаана µксµн нэдиэлэнэн тµмµктэнэр . Ол эрээри этиллэр сыыппаралар туохха оло ± урбуттарын быґаарбаттар , сууматын эттилэр эрэ бµтэллэр . Чинчийээччи быґыытынан кµіх экран ніІµі « СаІа ырыа » кµрэхтэґиини са ± аланыа ± ыттан ыла кірін кэллим . Хас сыл аайы анкета толотторон дьон санаатын µірэтэбин . Ґіскээбит балаґыанньаны хайдах сыаналыылларын билэр сыалтан араас идэлээх , µірэхтээх дьон иґигэр ыйытык биэрбиппэр сылларынан тµмµгэ маннык буолбута . 2004 - 2006 сс . куоластааґыны кірііччµ µксэ ( 83 % ) « чиэґинэйдик аа ± аллар » дии саныыр буолла ± ына , ааспыт сылга дьон санаата тосту уларыйбыта кістір , ол курдук , « куоластааґын тµмµгµн таґаарыыга а ± ыйах киґи ( тэрийээччилэр ) кыттан , быґаарыыны ылыналлар дии саныыбын » диэн эппиэт биэрбит киґи ахсаана 50 - тан тахса бырыґыан буолла . Ону тэІэ « СаІа ырыаны » « тіґі кіхтііхтµк кірі ± µт ? » диэн ыйытыыга дьон маннык хоруйу биэрэр . Эмиэ сылларынан . Бастакы икки сыл устата 70 - чака бырыґыан киґи « кµн аайы кірір этим » диэбит , оттон бу былырыыІІы сыл тµмµгµнэн 60 - чака бырыґыан кірііччµ « кірбіппµн » диэн эппиэттээтэ . Онон , былырыыІІыттан кірір дьон ахсаана лаппа а ± ыйаабыт . Манна дьон олус элбэх биричиинэни ыйар эбит , холобур , « солобут суох » , « атын каналы кірібµн » , « мин куолаґым тугу да абыраабат » , « ээ , ол хас чааска буолааччыный ? » уо . д . а . Тэрийээччилэр куоластааґыны ГТС аа ± ар диэннэр , аны онно бара сылдьан ыйыталаспыппар , « биґиги икки бастакы сылга аахпыппыт , былырыын хас биирдии толорооччуга анал тіліпµін нµімэрин эрэ олохтуурга илии баттаспыппыт » диэтилэр . « Ханнык улуустартан саамай кіхтііхтµк кыттан , элбэхтэ эрийэр эбиттэрий ? » диэн ыйытыкпар « кэнники тµмµк таґаарбатахпыт , онон информациябыт суох » диэн эппиэт биэрдилэр . Онтон тэрийээччилэр этэллэринэн , бастакы икки сылларга саамай элбэхтэ хотугу уонна Бµлµµ біліх улуустара эрийбиттэр , холобур , Јймікіін , Халыма , Јліін , Абый , Бµлµµ , Сунтаар . Дьэ , сити курдук , былырыыІІы тµмµк хайдах тахсыбытын чиэґинэйдик этэр эбит буоллахха , салгыІІа ыйанан хаалла . . . Ол эрээри кыайыылаах баар этэ : « Норд - Саунд » ( « Хотугу дуораан » ) диэн біліх кыайыылаах та ± ыста диэн билиґиннэрбиттэрэ . Санаан кірдіххі тэрийээччилэр да дьоннор , билсиґии ханна барыай , ол эрээри бастаан коммерческай дьыаланы буорту гыммат туґугар µлэлээтэххэ ордуга буолуо . Киґи киґи туґугар « ыалдьара » саамай сіп . Ол эрээри , тіґі кыалларынан бэйэ ыытар кµрэ ± ин тµґэн биэрбэккэ , докумуону докумуон курдук оІостон , µлэлээбит быдан барыстаах дии саныыбын . Интернет ситимигэр . . . Олохпут сайдан , дьон саныыр санаатын , толкуйун Интернет ситимин ніІµі µллэстэр буолбута быданнаата . Ааспыт сылга « СаІа ырыа » кµрэхтэґиитин туґунан туох диэн суруйан хаалларбыттарын билсиэ ± иІ . Бастатан туран , санаа атастаґыыта , чинчийэн кірдіххі , араас халыыбынан барар эбит . « Ырытааччы » диэн никтаах ситим олохтоо ± о саІа ырыаларга анаан арыйбыт кэпсэтии тµґµлгэтигэр олус кіхтііхтµк кыттан санаа атастаспыттар . Хас эмэ сµµґµнэн харда хаалбыта киґи бол ± омтотун тардар . Сиґилии ырытар эбит буоллахха , музыкальнай темаларга µксµн « Sайаана » диэн ник элбэхтэ элэІниир уонна кини дьиІ ис санаатын , толкуйун суруйарын биґирии аа ± абын . Сорохтор хомойуох иґин атын дьону тµґэрэ сатаан , арыт уопсай этикиэккэ сіп тµбэспэт тыллары суруйан хаалларбыт буолаллар . Манна суруллубуту сахалар эрэ аахпаттар . Тас омук сиригэр саха тылын µірэппит дьон , ону тэІэ Саха сирин интэриэґиргиир омук чинчийээччилэрэ эмиэ тылбаастатан , суруллубут тиэкистэр ис хоґооннорун сиґилии билсэллэр . Мин билэрбинэн , саха тыллаах форумнары ар ± аа омук дойдутугар µгµс судаарыстыба - Англия , Болгария , Венгрия , Германия , Голландия , Польша , Франция . . , илиІІилэртэн Кытай , Япония , Корея . . , ону тэІэ тылбытынан олус чугасыґар омук сирдэрбититтэн Турция , Азербайджан , Казахстан . . . сотору - сотору киирэн билсиґэллэр . Кинилэр биґиги университеппытыгар кэлэн , саха тылын µірэтэн бараллар . Омук учуонайдара саха тылын - іґµн Интернет ситимигэр туттуу туґунан санааларын суруйаллар , µксµн тылгытын сыыґырдымаІ диэн сµбэлииллэр . Тірдµс тігµлµн ыытыллар « СаІа ырыа » бэйэтэ туспа гимн ырыалаах : Сайа тыллара , Кµннэй , Сергей Ярмонов мел . Сµрэх туохтан кµµскэ тэбэр ? Санаа туохтан кынаттанар ? Бу оло ± у туойар - иэйии Ырыа буолан миэхэ тыллар . . . Алгыс буоллун , дьон махтала , Айар куппар ытыс тыаґа , Јлбіірбітµн µйэлэргэ " СаІа ырыа " сахпыт кыыма ! Хос ырыата : Сахам сирин халлааныгар СаІа сулус сандаарыйдын - СаІа ырыа , саІа кітµµ Сайдам суола са ± аланнын ! СаІа ырыам тµґµлгэтин Саныы туруом мин мэлдьитин Тµіспµн кµннµµр сырдык µірµµ Долгунугар кіті ± µллэн . Хос ырыата . Салгыы ырыа тылларын ырытабыт . Бу ырыаны аан бастаан « Дьолуо » біліх уолаттара « СаІа ырыа » куонкурус дьµµлµгэр таґаарбыттара . Табыллыбыт мелодиялаах буолан , ір кэтэґиннэрбэккэ сотору со ± ус буолан баран , норуот сібµлээн истэр ырыаґыта Анатолий Бурнашев хатылаан ыллаабыта . Соторутаа ± ыттан ыла эдэр композитор Кµннэй бэйэтэ толорор буолла . Онон бу ырыаны улахан уратыта суох µс варианынан истиэххэ син . Бу ырыа тыллара ханнык ба ± арар киґи кутун тутар , сµргэтин кіті ± ір . Тыллара айыл ± а ± а чугаґынан ураты энергетиканы сµгэ сылдьаллар . Бэл , ырыаны истэ олордоххо хантан эрэ ып - ыраас салгын илгийэн , санаа ± ар чэпчии тµґэргэ дылы буола ± ын . Олус ыраас иэйиилэр истээччигэ киирэллэр . Кырдьык да ± аны , киґи туран хамсаныах , сибиэґэй салгыны э ± ирийиэх санаата кэлэргэ дылы . ¤ ааска уол уонна Гея « СаІа ырыа ± а » саамай табыллыбыт тµгэнинэн кини ыытааччылара буолаллар . ¤ ааска уол уонна Гея сыана ± а сылдьаллара , этэр тыллара - істірі кірііччµлэри угуйар . Арай , ¤ ааска уолбутун сыана ± а сонос диэччилэр элбэхтэр , ол эрээри кини боотурдуу холку куолаґа , истиІник мичээрдээбит иэдэґэ , ону барытын кµµстээхтик кыйдыыр кэриІнээхтэр . Тас кірµІµнэн Гея кыыспыт нарын - намчы куо буолара саарба ± а суох . Кини на ± ыл эйээрбит куолаґын кыґын аайы кэтэґэбит диэччилэр µгµстэр . ¤ ааскалаах Гея тµргэн тэтимнээх µлэґит дьон . СаІарар тылларын - істірµн бэйэлэрэ айаллар . Быйыл да ± аны « СаІа ырыа » саІа са ± ахтары арыйда . Ааспыт нэдиэлэ ± э сэттэ чаас кэриІэ отут бастыІ ырыаґыты талар тµґµмэххэ 85 кыттааччы толорор айымньыларын билиґиннэрэн аастылар . Ол тухары биллэрээччилэрбит уоскулаІ кэмэ суох бииртэн биир саІа ырыаґыты сыана ± а таґааран ыллатан истилэр . Онон сотору кэминэн бастыІнар ааттарын истиэхпит . Константин ГОРОХОВ , Евгений ПРОКОПЬЕВ хаартыска ± а тµґэриитэ . Михнаса АТЛАСОВА . Республикатаа ± ы научнай - техническэй интеллигенция I форумун кірсі Икки сыл анараа іттµгэр , 2005 сыл бµтµµтµгэр , республика бастакы Президенэ М . Е . Николаев « Ґс хочо » диэн инновационнай бырайыагы тэрийэр туґунан тыл кітіхпµтэ . 2006 сыл ортотуттан бырайыагы бэлэмниир уонна сайыннарар µлэни М . Е . Николаев миэхэ сµктэрбитэ . Миэхэ итэ ± эл тірµітµнэн « Сахаинтернет » компанияны тэрийэн , сµґµі ± эр туруоруум буолбут буолуон сіп . « Сахаинтернет » билигин 40 µрдµк квалификациялаах специалистардаах , кимтэн да µп - ас кірдіспіт , Дальнай Востокка µрдµк технологиялар рыноктарыгар сыл ахсын сµрµн кірдірµµлэрин 50 % µрдэтэн иґэр бас - кіс тэрилтэлэртэн биирдэстэринэн сыаналанар . Компаниябыт хара бастакыттан компьютернай бородууксуйаны , программалары , іІілірµ оІорон таґаарар суолу талбыта . Бастаан утаа бу хайысха ± а µлэлиир µрдµк бэлэмнээх специалистарбыт , материальнай базабыт , инвестицияны сайыннарарга µппµт - харчыбыт тиийбэт , маннык бизнескэ нолуок системата сіп тµбэспэт этэ . Билигин итиниэхэ маарынныыр проблемалары аны « Ґс хочо » бырайыагар республика экономикатын саІа кэскиллээх салаатын , интеллектуальнай производствоны сайыннарар µлэни тэрийэрбитигэр кірµстµбµт . Ол гынан баран бэйэм опытым уонна бу салаа кэскилин таба кірµµм , бырайыак олоххо киириитигэр кімілііх буолуохтара дии саныыбын . БµгµІІµ кµІІэ бу бырайыакка тирэх буолар хайысхалар уонна олоххо киллэрии тµґµмэхтэрин былаана быґаарылынна . Бастакы тэрээґин µлэлэр бардылар , материальнай инфраструктура , бастакы хардыылар бааллар . « Ґс хочо » бырайыак республика ± а аан дойду экономикатын уонна регион производствотын µгэс буолбут салааларын кытта ыкса алтыґар µрдµк технологияларга , научнай µлэлэргэ уонна инновационнай µірэ ± ириигэ тирэнэр , кэлин іссі Саха сирин экономикатын биир саамай сµрµн салаатын быґыытынан сайдыан сіптііх интеллектуальнай производствоны тэрийэр усулуобуйаны бэлэмниир сыаллаах . Интеллектуальнай производство ± а компьютернай программалар , интернет - системалар , оонньуулар , графика , анимация , видеороликтар , саІаны айыылар , электроннай µірэтии кірµІнэрэ , реклама уо . д . а . киириэхтэрин сіп . СГУ иґинэн « СГУ Ґс Хочо » инновационнай технологическай парк ( ИТП ) тэриллэн µлэлиир . Университет ректорыгар А . Н . Алексеевка ійіібµтµгэр махталым улахан . Кини µірэх инновационнай бырайыактарын федеральнай куонкуруґугар СГУ кыттар сайаапкатыгар µлэлэс диэн кытыннарбыта . Бастакы проректор В . И . Васильев салалтатынан уонна республика вице - президенэ Е . И . Михайлова хонтуруолунан µлэлээбит рабочай біліх Россия таґымыгар µрдµк µірэхтээґин эйгэтигэр кµрэстэґэр кыахтаах µірэх инновационнай бырайыагын оІорууга улахан µлэ толоруллубута . Федеральнай таґымІа ити µлэбитигэр М . Е . Николаев кµµс - кімі буолбута . Онон ааспыт сылга тохсунньу ыйга СГУ 267 µрдµк µірэх тэрилтэлэриттэн 20 бастыІ µлэлээх вуз кэккэтигэр киирэрэ ситиґиллибитэ уонна 500 міл . суумалаах грант ылыллыбыта . Сайаапка сµрµн хайысхата уонна ис хоґооно « Ґс Хочо » хамаандата кыттыытыттан быґаччы тутулуктаах , ити кыайыы бастакы ситиґиибитинэн буолар диэн этиэхпитин сіп . 2007 уонна 2008 сс . биґиги научнай - техническэй эйгэ ± э µлэлиир кыра предприятиелары сайыннарыыга кіміліґір фонда гранын ылары ситиспиппит . Онно Россия ± а уонна КГТ дойдуларыгар тематическай кірдµµр интернет - система уонна пилота суох кітір геоинформационнай программнай - аппаратнай комплекс бырайыактарын оІорбуппут . Итилэргэ хас биирдиилэригэр федеральнай бюджеттан µс сыл устатыгар 4 , 5 міл . солкуобайдаах босхо µбµлээґин кірµллµіхтээх . « Ґс Хочо » іссі тэриллэ илигинэ анимациянан дьарыктанар « Фризарт » студия уонна Хотугу Америка рыногар компьютернай оонньуулары оІорон батарар бырааттыы Ушницкайдар « сулус Геймс » компаниялара тэриллэн µлэлээн барбыттара . 2008 сылга іссі биэс инновационнай компаниялар тэриллэн µлэлээри бэлэмнэнэллэр . Кинилэр информационнай технологиялары итиэннэ регион естественнэй уратыларын кµрэстэґэр кµµс быґыытынан кірдірін , Россия уонна тас дойдулар рыноктарыгар араас бородууксуйа быґыытынан оІорон таґаарар сыаллаахтар . Ол курдук ирбэт тоІмут , норуоттар культуралара , кыґыІІы тоґуттар тымныыбыт , айыл ± абыт уратылара , мамонт темата барыта киириэхтэрин сіп . Быйыл уонна эґиил хас да хайысхаларынан коммерческай барыґы ылар сыал турар . Онон регион экономикатын сайдыытыгар суолталаах бу саІа кэскиллээх хайысхаларга государство уонна общество бол ± омтолорун тартахха , инновационнай предпринимательствоны ійµµр инфраструктура тэриллиитигэр , саІа хайысха ± а µлэлээччи элбиэ ± э , интэриэс кµµґµрµі ± э . Билигин СГУ " Ґс Хочо " ИТП университет а ± ыйах институтун уонна сорох факультеттарын кытта уонна республика µірэ ± ин тэрилтэлэрин , Саха сиринээ ± и Научнай киин институттарын кытта бииргэ µлэлиир сыґыаны олохтоото . Кадр , µп , дьиэ - уот , тэрил боппуруостара кыґал ± аны µіскэтэллэр . Кэскилгэ бырайыак кыа ± ыран сµґµі ± эр турда ± ына , ким ба ± арар µчµгэй идеялаах киґи технопарк базатыгар кэлэн идеятын олоххо киллэриэн сіп . Биґиги 2004 сылтан ыла студеннары кытта интэриэґинэй бизнес - бырайыактарга µлэлиирбитигэр кинилэр материальнай барыстаналларын таґынан , µлэлээх буолууларыгар чуолкай быґаарыныыны ылаллар , саамай аныгы билиини уонна µірµйэхтэри иІэринэргэ интэриэстэрэ кµµґµрэр . Оннук буолан , биир - икки сылынан бэртээхэй программист , дизайнер , системнай администратор эбэтэр профессиональнай менеджер µµнэн тахсар . Бу - инновационнай µірэхтээґин биир кідьµµстээх кірµІэ . Оттон оскуола ± а маннык µлэни киллэриигэ ылса иликпит . Арай Дьокуускайга 35 оскуола ± а IT - технологиялар ( инновационнай технологиялар ) тірµттэрин µірэтиигэ эбии дьарыктаныыны ыытарга холонон кірі сылдьыбыппыт . СГУ республика ± а сайдыахтаах инновационнай технологияларын эйгэтигэр тутаах суолталаах буолуохтаах іссі биир программатын ситиґиитин туґунан этиэххэ сіп . Ааспыт сыллаахха СГУ информационнай технологиялар диэн саІа специальноска µірэтии аґыллыбыта . Манна аан бастаан дьиІнээх программистары уонна IT - специалистары бэлэмнээґин са ± аланна . Бу инникигэ улахан хардыы буолар . Дойду киин куораттарыгар µірэммит ыччаттар µрдµк хамнастаах µлэни булан , онно хаалан хаалаллар . Онон университет иґинэн специалистары бэлэмнии - бэлэмнии , µлэлиир миэстэлэрин тэрийэр µлэни тэІІэ ыытар эрэйиллэр . Оччо ± уна эрэ кадр барбакка , олохсуйар кыахха киириэ . 2007 сыл иккис аІарыгар биґиги икки тігµл Айсен Николаев салайар Президент Информатизация ± а уонна информационнай куттал суох буолуутугар сµрµннµµр Сэбиэтин кірµµтµгэр инновационнай бырайыакпытын киллэрэ сылдьыбыппыт . Государство кµµскэ ійµµр буолла ± ына , технопарк кыа ± а биллэрдик улаатыа ± а . Государство кыттар буолла ± ына , технопарк аны 5 - 7 сылынан ураты экономическай эбэтэр технико - внедренческэй зона буолар кыа ± ы биэрэр анал туругу туруорсуохха да сіп . Оччо ± уна ити бµтµн Дьокуускай бюджетыгар тэІ федеральнай µбµлээґиІІэ хапсар кыахтаныахпыт . БµгµІІµ кµІІэ дойду экономикатын сайыннарыыга федеральнай таґымІа инновационнай хайысханы ійііґµн сыл ахсын µрдээн иґэр . « Ґс Хочо » - бу инновационнай технопарк эрэ буолбатах . Регион экономиката билиІІи кэмІэ сиртэн хостонор баайга тирэ ± ирэр . Итинник усулуобуйа ± а экономика уонна промышленность бары салаалара кідьµµстээхтик уонна баар ресурсалары харыстыыр іттµнэн µлэлииллэрин хааччыйыыга наука бастыІ ситиґиитинэн сэбилэммит аныгы технологияны туґаналлара барыстаах буолан иґиэ . Интернет дьулур ± атык сайдыыта уонна информационнай революция производствоны тэрийиигэ , интеллектуальнай бородууксуйаны аан дойду устун тар ± атыыга , батарыыга биґиэхэ олус то ± оостоох уонна уґулуччулаах кыахтары , µчµгэй тµгэннэри µіскэтэллэр . Республика нэґилиэнньэтэ уонна обществота « Ґс Хочо » бырайыагы биґириэ , ійµі дии саныыбын . То ± о диэтэххэ , « Ґс Хочо » ніІµі республика инновационнай µірэ ± ириитин уонна предпринимательствотын сайдыыларыгар саІа , революционнай , кимиилээх , ардыгар кыаллыа да суох курдук идеялар олоххо киириилэригэр кµµстээх ійібµл барыа ± ар эрэл улахан . Арсен ТОМСКАЙ БКЭ - ни туттарыы - хаартыга оонньуур курдук Кµіх сайыны кµµстээх µлэнэн атааран эрэбин . Мин µлэм баґа - ата ± а биллэр - кумаа ± ыны кытта ірі тустуу . Биирдэ эмиэ бµппэт µгµс кумаа ± ыны тирии паапка ± а тэйгэччи уктан , ыксал - тиэтэл муІунан туґааннаах тэрилтэбэр баран иґэн , болуоссакка тыа ± а уулусса уІуор олорбут ыалбын , тµіґэбин Хаартыґыт Хабырыыґы кірсі тµстµм . Киґим мааныта " такуой " - хара бараан дьµґµнµгэр дьµірэтэ суох туналы маІан таІастаах . Дэдэгэр иґэ ірі µтэ сылдьар туус маІан соруочукалаах . Кылгас маадьа ± ар ата ± ын ыга ылан бары " кэрэтин " кистээбэккэ кірдірір чыаппаллыбыт ыстааннаах . Ґµт маІан сайыІІы сандаалыйалаах . Чэ , соруочуката ітµµгэ суо ± ун , ыстаана саґарбыт бээтинэлэрдээ ± ин аахсыбатахха , хамыґаар - хамыґаарынан . Тіґі да таІаспыт " кытай ырыынагын " " фирменнэй бутиктарыттан " буоллар … Дьиктиргиэм иґин , киґим икки эдэркээн бэйэлээх уоллаах кыыс батыґыннарыылаах . Бу тухары Хабырыыс обургу о ± о - уруу саппарааґайдаммытын билбэт этим . Јрµµ сулумах , о ± о - ойох суох , дьиэ - уот мэлигир киґи . Дойдутугар кини мµччµргэннээх сырыыларын туґунан эІинэ бэйэлээх µґµйээн ыам бырда ± ыныы µгµс . Хаартыґыт диэн аата да этэринии , дэриэбинэ ± э хаартыны табаарыс , арыгыны атас оІостубут саарбах киґинэн аатырара . Бу убайым Уйбаан уола , оттон бу хотун эдьиийим Илииґэ муннун бµітэ . Бакаа бэйэм ыамайдарым оннугар аймахтарым ыччаттарыгар " абитура ± а " эрчиллэбин " , - дии - дии киґим мµчµІнээн уоґа тэллэйэр . Дьэ , уонна атаґым айа ± а аґыллан , начаас µлµгэр кутан - симэн барар . Кини урааІхайга абитуриеннары бэрт нэґиилэ итэ ± эйбиттэр . Сіпкі гыналлар - киґи дьірµ килиэп да ылларарын эрэммэт киґитэ диэн кини эбээт ! Ону да тастыІ быраатын Тарааґы былырыын куоракка ал ± ас кірсі тµґэн муна - тэнэ , мучумааннана сылдьар уолу µрдµк µірэххэ киллэрэн сіхтірбµт іІітµн , убайа Уйбаан халыІ хаппарыгар хатаан сылдьан , кµµґµнэн ыыппыт µґµ . Оттон , тастыІ быраатын µірэххэ киллэриитэ туспа " индийскэй " остуоруйа . Былырыын сайын ыґыах кэннэ ыйы ыйдаан " аґыы " сылдьан , " курутуой " табаарыстар кутуруктарыгар олорсон куораты булбут . Тыына тахсан , уо ± а хараан , киґи - хара буола тµґэн дойдулаары сылдьан , БКЭ сертификатын ханна µІµлµтµін билбэккэ сылдьар быраата уолу кірсі биэрбит . Тараас хайыай , кир - хох буолбут , " бииґирбит " убайын остолобуойга илдьэн аґаппыт . Онуоха , убай киґи сиэринэн , кыратык ыарыы - чэпчии тµґэн баран , сібµлэспит . Сарсыныгар Тарааґынаан докумуоннарын туппутунан µрдµк µірэх кыґаларын кэрийтэлээбиттэр . Хабырыыс обургу суоттааґынан , а ± ыйах со ± ус абитуриеннаах ол - бу филиаллары , хаґыатынан сирдэтэн булан , ордук ырыппыттар . Итиэннэ , хас сылдьыбыт сирдэрин аайы кэриэтэ докумуоннарын куоппуйатын куду анньан испиттэр . Ґс - хас кµн маннык майааччыламмыттар . Дьэ , ол кэнниттэн кµн аайы сарсыарда то ± устан быраатынаан µллэстэн µгµс - элбэх µірэхтэрин билсэллэр эбит . Ханна " шанс " баарын , таІара биэриэн сібµн µірэтэн Хабырыыс илдьирийбит блокнотугар бэлиэтээн бооччойон испит . Итиэннэ , мэтээллээхтэри , олимпиадниктары , тулаайахтары , улуустан " целевойдаахтары " , инбэлииттэри , µрдµк бааллаахтары бэлиэтээн аа ± ан - суоттаан хапсалларын дуу , хапсыбаттарын дуу эбэн - сотон киирэр кыахтара тіґі улаханын суоттуур эбит . Ол суот - учуот бастыІ баарысчыкка , " курутуой " куруускаґыкка , тос курдук лотуоґукка , этэргэ дылы , " дело техники " буолла ± а . Аны бу дьо ± уругар сµµйэрин - сµµйбэтин таайар , ыт курдук " сыттаах муруннаа ± ын " эптэххэ , киґибит олох " Нострадамуска " майгылыыр іті кірііччµ буола тµґэр ! Дьэ , оннук " комбинациялар " тµмµктэринэн , тыа сирин тыйыс уолаттара , сиртэн сиІнибиккэ дылы сирилиспит - борулуспут бітістір барбах эрэ Москва хайа эрэ µідэн диэн µрдµк µірэ ± ин филиалыгар киирбиттэр ээ ! Буор - босхо ! ! ! Јссі стипендиялаах µірэх буолан , ылардаах кинилэр хаалбыттар . Оо , ол кэнниттэн дэриэбинэ ± э тиийбиттэригэр , бу иннинэ дьон сэрэнэн туора хаамар , хайдыбыт джинсылаах Хаартыґыт Хабырыыґы олох боруруок курдук кірбµттэр - истибиттэр . Бэл , онноо ± ор сорох дьахталлар тутуох - хабыах курдуктар µґµ . Ыалым инньэ диэн кэпсээн уоґа тэллэрэІнээн олорор . Онон ол методикатын быйыл іссі чочуйан - тупсаран , адьас " курутуой " эрэ вузтары бултаґаллар эбит . Эргэ илдьирийбит блокнот саІа тирии кинигэнэн солбуллубутуттан кірдіххі , тэрээґин µлэ кµµскэ барбыт бадахтаах . Ыалым Хабырыыс аттыгар турар лэппэччи кырыттарбыт баттахтаах , кыаґаан дьµґµннээх кыыс оргууй имнэммитигэр тута боччумура тµспµтэ . Харытыгар баана сылдьар " командирскай " чаґытын кірбіхтіібµтэ уонна кэтит баппа ± айын уунан быраґаайдаспыта . " Бу кыыс µірэ ± ин быґаарса бардыбыт " , - диэбитэ . Итиэннэ , болуоссат устун топпут хаас курдук тоспороІнуу турбута . Кэнниттэн бырааттаах балта батыґан сарымтахтаспыттара . Мин µлэм диэки сиэлбитим - кэпсээІІэ аралдьыйан туран хаалбыт этим . Экэнэмиис Хабырыыс . Р . S . Бу адьас а ± ыйах хонуктаа ± ыта эмиэ биир дойдулаахпын кірсµбµтµм . Кини уолун сатаан µірэххэ киллэрбэккэ сµрдээ ± ин мунчаара сылдьара . Дьонум , ордук кыґыылаа ± а , µчµгэй со ± ус бааллаах эбиттэр да , ытыстарын соттубуттар . Итиэннэ , абаламмыттыы Хаартыґыт Хабырыыс бырааттаах балтын µірэххэ киллэрэн , ону сууйа сылдьарын кірсµбµтµн кэпсээбитэ . Мин : " Оо , обургу ! . . " - дии санаабытым . Оттон 2 № - дээх балыыһаҕа - Суһал медицинскэй кииҥҥэ - Дуонар базата тэрилиннэ . Анал лиссиэнсийэ бэлэм . Манна сылга 20 кэриҥэ « мэйии өлүүтэ » бигэргэниэхтээх . Холобур , саахалга түбэһэн өлбүт киһи киирэр . Мэйиитэ өлбүтүн туһунан энцефалографка бигэргэннэҕинэ , ону хамыыһыйа быһаардаҕына - бу уорганы туһаныахха сөп . Сокуон быһыытынан , бу хамыыһыйаҕа реанимацияҕа , эпэрээссийэҕэ сылдьыахтаах эмчиттэр кыттыбаттар : кинилэр ханнык да « тус интэриэстэрэ » суох буолуохтаах . Уорганы күүтэр дьон испииһэгэ хайыы - сах оҥоһуллубут эбит . ? сс ? бу бырайыак и ? инэн кµ ? µн , бала ± ан ыйын 7 кµнµгэр Дьохсо ± о ? ? о Алампа тµ ? µлгэтэ буолар . Маны Дьохсо ± он оскуолата ( директор Арыланова Г . Е . ) сыл аайы олус бэркэ тэрийэн ыытар . Оскуола о ± олоро , ким ба ± алаах барыта кэлэн Алампа ту ? унан кэпсэтэн , айымньыларын ырытан , аа ± ан бараллар . Былырыын Дьохсо ± он оскуолатын µлэ ? иттэрэ бука бары Алампа хо ? оонун аа ± ан кµндµлээн , олус µ ? рдµбµттэрэ . Бу µлэлэрбит сµнньµнэн « Алампа ± а айан » диэн икки чаастаах кинигэ та ? аарбыппыт . « Утум » биир сµрµн чилиэнэ Г . С . Попова - Санаайа радионан Алампа ± а тирэ ± ирэн , Алампа µгµс µлэтин ырытан , сырдатан олус бэрт биэриилэри о ? орор . Быйыл саха учуонай б ? лµ ? µ ? гэ , СГУ бастакы ректора А . Е . Мординов 100 саа ? ыгар аналлаах µлэлэри са ± алаан эрэбит . Ааґан эрэр сыл республика олохтоохторугар Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 375 сылын бэлиэтиир µбµлµійµн бэлиэтинэн ааста . Тµірт µйэ кэриІэ саха норуота нууччалары кытары эйэ дэмнээхтик олорон кэллэ . Ґбµлµійдээх тэрээґиннэр чэрчилэринэн , бэ ± эґээ , Республика саалатыгар СР Президенэ Вячеслав Штыров экономика , промышленность , культура эйгэтин µлэґиттэригэр Россия уонна Саха Республикатын государственнай на ± араадаларын µірµµлээх быґыыга - майгыга туттартаата . Бу кµн Республика саалатыгар Правительство чилиэннэрэ , Государственнай Дума , Ил Тµмэн депутаттара , салаа министерстволар , тэрилтэлэр салайааччылара кыттыыны ыллылар . Президент Вячеслав Штыров µірµµлээх мунньах аґыллыытыгар ааґан эрэр сылга республика ситиґиилэрин , социальнай - экономическай туругу бі ± іргітµµ чэрчитинэн дьоґун суолталаах тутуулар ыытыллыбыттарын , республика сайдыытыгар туґуламмыт федеральнай хабааннаах программалар , бырайыактар оІоґуллубуттарын туґунан иґитиннэрдэ . « Экономика ± а тирэ ± ирэн биґиги социальнай боппуруостарбытын быґаарабыт . Быйыл республика улуустарыгар спортивнай саалалар , оскуолалар , балыыґалар тутуллан µлэ ± э киирдилэр . Футзалга аан дойду , оттон бокска Россия чемпионатын ыыттыбыт . Онон , сайдыы барар » , - диэн Президент тоґо ± олоон бэлиэтээтэ . Мунньах саамай долгутуулаах чааґа республика сайдыытыгар дьоґун кылааттарын киллэрбит « Стройсельгазификация » ААО генеральнай директорын Валерий Иванову уонна « Аллараа Јлµінэтээ ± и » ААО генеральнай директорын Владимир Кычкины Бочуот орденынан на ± араадалааґынтан са ± аланна . Салгыы СР Правительствотын Председателэ Егор Борисов уонна Дьокуускайдаа ± ы научнай киин Президиумун председателэ Александр Сафронов ір кэмнээх таґаарыылаах µлэлэрэ бэлиэтэнэн , До ± ордоґуу орденынан на ± араадаланнылар . Бу кµн биґиги коллегаларбыт , бэчээт µлэґиттэрэ эмиэ µрдµкµ государственнай на ± араадалары туттулар . Ол курдук , « Саха сирэ » хаґыат кылаабынай редакторыгар Наталья Харлампьева ± а « РФ культуратын µтµілээх µлэґитэ » µрдµк аат иІэрилиннэ , оттон « Якутия » хаґыат кылаабынай редакторыгар Владимир Федоровка « Пушкин » аатынан мэтээл туттарылынна . Салгыы Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитин бэлиэтин , итиэннэ 2008 сыл РФ Президенэ Владимир Путин кі ± µлээґининэн , Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллибитин кэрэґилиир тµгэнинэн , Уус - Алдан улууґун интернациональнай дьиэ кэргэнэ - Барашковтар о ± олорунаан Республика саалатыгар киириилэрэ буолар . Барашковтар 2004 сыллаахха республикатаа ± ы конкурска кыайыылаа ± ынан тахсаннар , « Сыл бастыІ ыалынан » ааттаммыттара . Дьиэ кэргэн амарах ийэтэ Наталья Петровна республика бары ыалларын ааттарыттан ПрезидеІІэ уонна Правительство ± а бар ± а - махтал тылларын эттэ . Эмиэ биир сыл тµмµктэннэ . Республика социальнай - экономическай сайдыытыгар µлэлэспит дьоннор ааттара ааттанна , государственнай на ± араадаларынан бэлиэтэннилэр . Виктор ЭВЕРСТОВ тµґэриилэригэр СР Президенэ В . А . Штыров на ± араада туттарыытын тµгэннэрэ Бүгүҥҥү күн туругунан , Хотугулуу - Илиҥҥи федеральнай университекка 6736 абитуриентан араас факультеттарга 13886 сайабылыанньа киирдэ . Быйылгы үөрэххэ туттарсыы уратыта диэн оҕолор ордук техническэй хайысхалаах факультеттарга докумуоннарын биэрэ сатыыр буолбуттар . Урукку сылларга гуманитарнай идэлээх факультеттарга үөрэнэ киирэ сатыыллара . Билигин инженерно - техническэй салааҕа 1330 сайабылыанньа киирдэ , физико - техническэйгэ - 1000 , Остолобуойга киирэн саллаат аґын боруобалаатыбыт . Олус минньигэс , тотоойу . Менюлара күн ахсын уларыйар . . . . Ээ , суох , арахсар эҥин туһунан санаабатаҕым . Хата , бүөмнээн бу курдук киһи сылдьыан сөп эбит диэн үчүгэй кистэлэҥи арыйбытым . Биґигиттэн , арааґа , µгµспµт бірі улуйарын истэ илигэ буолуо . Ґгµс киґилээх - сµіґµлээх біґµілэктэргэ , тµµннэри - кµннэри тыаґынан - ууґунан ньиргийэр - ньирилиир куораттарга олорон , кырдьык , бірі улуйарын хантан истиэххиний ? Ол эрээри , барыллаан аа ± ан кірµµнэн , биґиги республикабытыгар уонтан тахса тыґыынча бірі баара саба ± аланар . Кинилэр сылын ахсын бэрт µгµс табаны , сылгыны , ынах сµіґµнµ тардаллар . Биґиги кэммитигэр бірінµ хаґан ба ± арар , ханна ба ± арар бултуохха сіп . Ол эбэтэр , бірі сокуон тас іттµгэр турар . Бэл , республика правительствота бірінµ бултааґыны кµµґµрдэргэ аналлаах дьаґаллары ылынар . Бірінµ Япония ± а , Британия арыыларыгар зоопарка ± а эрэ кірµіххµн сіп . Франция ± а , Голландия ± а , Бельгия ± а , Дания ± а , Швейцария ± а , киин Европа ± а барытыгар имири эстибитэ . Оттон биэс µйэ анараа іттµгэр саамай киэІ сиринэн тайаан µіскµµр кыыл ахсааныгар сылдьыбыт . Билигин , арай , крыса эрэ оннук µіскµµр эбит . Зоологтар суруйалларынан , бірі сир аґынан , араас µінµнэн - кійµµрµнэн кытары аґылыктанар . Ол эрээри , кини сµрµн аґылыга сибиэґэй эт буолар . Ити быыґыгар " бірі курдук иІсэлээх " диэн холобурга сылдьар кыыл саґылы тутта ± ына то ± о эрэ сиэбэт эбит . Тіґі да сиэбэтэр бірі элбэх сиригэр саґыл тірдµттэн эстэр µґµ . Тор ± онноон сылдьар кэмнэригэр бэйэ - бэйэлэрин сиэґэр аґыІастаах кыыллар ити дьикти кэмэлдьилэрин бэрт µгµс зоолог бэлиэтээн суруйбуттар . Саґыл да иэскэ хаалбат эбит , бірі уйатын булла да о ± олорун имири эґэр µґµ . Сир ийэ µіскµі ± µттэн , хамсыыр - харамай тэнийиэ ± иттэн икки атах уонна араас сиэмэх кыыллар туруулаґан а ± ай кэллилэр да , киґи бірі иннин билигин да ыла илик . Цирка ± а дрессировкаламмыт " кыыллар ыраахтаа ± ылара " киґи тугу хамаандалыырын толорорун µгµстµк кірібµт . Оттон дрессировкаламмыт бірі баарын кірбіппµт . Ол иґин да ± аны " Бірінµ тіґі да аґат , син биир тыатын диэки кірµі " диэн уос номо ± о µіскээтэ ± э буолуо . Бірілір сµрдээх кыґамньылаах ийэ , а ± а буолаллар эрээри , о ± олорун кімµскэґэн хаґан да дьоІІо саба тµспэттэр эбит . Ол эрээри , кэлин іґµіннээн сµіґµлэрин , сылгыларын , барааннарын , козаларын имири эґэ сыспытын туґунан кэпсээн элбэх . Таатта улууґун Дьохсо ± он нэґилиэгэр биир аарыма бірі хас да сыл буулаан 58 сылгыны уонна а ± ыс ынах сµіґµнµ тардыбытын туґунан улуус уонна республика хаґыаттарыгар суруллан турар . Дьиктитэ баар , бу бірі то ± о эрэ іґµіннээн туран Дьохсо ± он нэґиэлиэгин сылгытын , сµіґµтµн тардар эбит . Бэл , биир алааска хаґан аґыы сылдьар сылгылартан арааран , то ± о ити эрэ нэґилиэк сылгыларын тардара таайыллыбат таабырын . Сылгылар нµімэрдэрин кірбіті чахчы . Арай , улуус улуус , нэґилиэк нэґилиэк дьоно дьµґµннэринэн - бодолорунан , быґыыларынан - таґааларынан биллэр - биллибэт ханнык эмэ уратылаах буолалларыныы сыспай сиэллээхпит , хоро ± ор муостаахпыт эмиэ уратылаах буолара дуу . Таатта улууґун хаґыатыгар µлэлиир Александр Постников биґиэхэ Дьохсо ± ону буулаабыт бірі туґунан маннык суруйан ыытта . Билигин ону аа ± ыа ± ыІ . Ардай аґыылаах кµнµстэри кµлµкµччµйбµтэ Бірі курдук тµІ былыргыттан киґи айма ± ы кытары турууласпыт уонна кµн бµгµнµгэр диэри кыайтарбакка киэІник тэнийэн µіскээбит кыыл суох . Булчуттар саІаттан саІа ньыманы туґанан бірінµ бултаґаллар да ± аны имири эстибэккэ µіскµµ турар . Бу ілбіт µістээх кыыл ханнык ба ± арар , усулуобуйа ± а сіп тµбэґэринэн , тулуурунан , ньо ± ойунан , биллибэт кµµґµнэн - уо ± унан , киитэрэй ійµнэн сіхтірір . Биир оннук аарыма адьыр ± а Таатта ± а , Дьохсо ± он нэґилиэгэр хас да сыл буулаан турар . Дьиктитэ баар , бу бірі буулаабыт нэґилиэгиттэн арахсыбакка кµнµстэри киирэн чµµччэйэр , бааллан турар ыкка тµспµт тµбэлтэлэрэ бааллара . Ол туґунан бу строкалар автордара улуус , республика хаґыаттарыгар " Буурай бірі буулаата " , " Тµµлээх ороспуонньук " , " Бірі бойобуой ахсаана 60 буолла " , " ХХ µйэ чулуу булчутун аата иІэриллиэ ± э " , " ХапкааІІа хаптарда " диэн заметкалары таґаартарбыта . Онно маннык строкалар бааллар . " Дьохсо ± он нэґилиэгин µґµс сылын ардай аґыылаах буулаан сордоото . Біґµілэктэн арахпат бірі барыта 50 - ча сылгыны , 10 - ча торбоґу тарта . АІардас соторутаа ± ыта биэс убаґаны кµіґэлиттэ . " Победа " КП бірінµ бултаабыт киґиэхэ убаґа бириэмийэ олохтоото да , ардай аґыылаах билигин да ± аны талбытынан айбардыы сылдьар . Ааспыт ірібµл кµннэргэ сылгыґыт Михаил Михайлович Хабытин свалка ± а ииппит хапкаанын µктээн баран мµччµ кіппµт . Хаана тохто сылдьар бірінµ суоллаан 90 - ча киґи тігµрµйэн баран эмиэ куоттардылар . Былырыын тµµлээх ороспуонньугу саанан ытан таппыттара , хапкааІІа хаптарбыта да , бааґын оґоруна - оґоруна тіннін кэлэ турар . Дьиктитэ диэн , аттынаа ± ы біґµілэктэргэ тугу да тыыппыта , єілірбµтэ иґиллибэт . Маны этэн эрдэхтэрэ , " абааґы аґаабыт сириттэн арахпат " диэн . ( " Тµµлээх ороспуонньук " , " Аргыс " № 16 , 1999 с . сэтинньи 27 кµнэ . ) " Быйыл кыґын Боробул олохтоохторо хаґан да кірбітіхтірµн кірін соґуйбуттар . Біґµілэктэрин ортотунан хара тыа адьыр ± ата , туора дойду тор ± оно аарыма бірі уґаты - туора охсуллан ааґар буолбут . Кини обургу мілтіін - ахсаан сылдьар сирэ сыбаалка , кµндµ сирэ кµрдьµк буолан олохтоохтор утуйар ууларын уйгуурдубут . Оннук Кладкин Федор Петрович уґаайбатыгар иккитэ ыалдьыттаан ааспыт . Бу аґыІастаах кыыл тіґіє да мілтіібµтµн , аІар ата ± ар до ± олоІнуурун иґин бу кµннэргэ " Победа " КП µс биэтин тардыбыт . Бірінµ ілірбµт булчукка бириэмийэ анаабыттар . Коллективнай предприятие директора Егор Васильевич Захаров : - - Бириэмийэ эрэ иґин буолбакка , сирэйэ - хара ± а суох кµнµстэри ороспуонньуктуур адьыр ± аны уодьуганнаары µгµс эр санаалаахтар бултаґа сатыыллар да ± аны , билиІІитэ кырдьа ± ас бірі таба туттара илик . Киґи барыта араас ньыманы тутта сатыыр . Холобура , сиэІин тула хапкаан иитэллэр , сорохтор бэл тыґы ытынан " мончууктаан " кіріллір да , бірі 50 - ча миэтэрэ эрэ курдук чугаґаан баран киирбэт эбит . ( " Буурай " бірі буулаата " , " Таатта " № 13 , 1999 с . Олунньу 2 кµнэ . ) Ити курдук " Победа " КП бірінµ бултаабыт киґиэхэ убаґа бириэмийэни анаан бултата , облава оІорторо сатаабыта да , біріє таба туттарбакка кіІµл айбардыы сылдьыбыта . Тиґэ ± эр улуустаа ± ы типография таґаарар " Аргыс " хаґыатыгар бірінµ бултаабыт киґиэхэ " ХХ µйэ ± э улуус чулуу булчута " аат иІэриллиэ диэн улуус булчуттарыгар ыІырыы таґаарыллыбыта . ЫІырыыны єійіін 72 саастаах кадровай булчут , эдэр сылдьан марафоІІа сµµрµµгэ улуус рекордсмена , уонунан бірінµ бултаабыт Дмитрий Ефремович Дедюкин кэлэн икки кµн устата бултаспыта , а ± ыс хапкааны ииппитэ . Дьулаан кыыл бу сырыыга киґи эрэ буоллар аатырбыт булчут біґµілэктэн µс биэрэстэлээх Кыттаана диэн сиргэ ииппит хапкааныгар уІа ата ± ыттан ылларбыта уонна хапкаанын соспутунан Таатта µрэх µрдµнээ ± и Ньыллахы сиґигэр тахсан хор ± ойбута биллибитэ . Бірі ир суолун ирдээн µс трактордаах , УАЗ массыыналаах , икки аттаах 10 киґи , ол иґигэр К . И . Давыдов , С . И . Саввин , Е . В . Захаров тахсыбыттара . Ол тиийэннэр сылгыґыттар Ф . И . Герасимов , В . В . Попов халлаан хараІарыыта бойобуой карабинынан ытан ілірбµттэрэ . Бірінµ хапкааІІа µктэннэрбит Дмитрий Ефремович этэринэн , кыыл 80 - 90 киилэ кэриІэ ыйааґыннаах , урут кини бултаабыт бірілірµттэн саамай аарымалара эбит . Кырдьа ± ас булчут бірітµн чуучула оІорбута билигин Ытык Кµілгэ " Хадаайы " музейын экспоната буолан , сылдьыбыт эрэ дьону аарыма кірµІµнэн сіхтірір . Оттон нэґилиэнньэни амырыын біріттін быыґаабыт сорсуннаах булчуту , республика ± а тиийэ биллэр спортсмены нэґилиэгин дьоно - сэргэтэ Баайа ± а культуратын дьиэтигэр чиэстээбиттэрэ - бочуоттаабыттара . Ґірµµлээх кµн Дьохсо ± он нэґилиэгин баґылыга М . Л . Архипов махтал суругу кытары " Победа " КП анаабыт 8 тыґыынча солкуобайын туттарбыта . Ити курдук єір сыллаах туруулаґыы киґи кыайыытынан тµмµктэммитэ . Бу ардай аґыытын килэппит , икки атахтаахха таала кырыыланан сµіґµтµн - аґын бараабыт , илэ абааґы буолан дьон олорор сиригэр кµнµстэри кµлµкµччµйбµт аарыма кыыл чуучулата музей муннугуттан билигин да уоттаах хара ± ынан барыны ыйыстыахтыы супту кірін турар . . . * * * Бірінµ хайа ба ± арар норуот аґынары билбэт сиэмэх , маІалайа туолбат иІсэлээх улуу дьаалы быґыытынан билинэллэр . Оборотеннар - кэмиттэн кэмигэр кыылга кубулуйан хаалар дьоннор туґунан , киґи иэнэ кэдэІниир µґµйээннэригэр , киинэлэргэ кинилэр µксµгэр бірі буолаллар . Оттон норуот тылынан уус - уран айымньытыгар саґылы олус киитэрэй гына ойуулуур буоллахтарына , бірі µксµгэр аар акаары буолан кістір . Ол эрээри , бірі сµрдээх ійдііх , киитэрэй кыыл . Айыл ± аттан улуу булчут . Ґірµнэн бултуулларыгар , бэл , сорохторун тоґуурга хаалларан баран сиэртибэлэрин онно µµрэн таґаараллар . Бірілірµ вертолетунан эккирэтэ сылдьан ытыалаатахтарына хомурахха умсан , оттоох - мастаах сиргэ икки кэлин ата ± ар ірі туран , бідіІ маґы кууґан саґарын туґунан кэпсииллэр . Ол иґин да ± аны , икки атахтан тіґі да харса суох кыргылыннар , адьас эстэн хаалбакка , кµн сиригэр µіскµµр - тэнийэр туґугар туруулаґа сырытта ± а . Данил МАКЕЕВ Бырайыактааччылар аныаха диэри уу сі ± µмэр кµµґµн билэ иликтэр дуо ? Горнайга кэлиІІи кµІІэ олус сылаас кµннэр тураннар , µрэхтэр эмискэ киллэрдилэр . Маатта быґыта ууну аґарар 16 турбалаах . Ыам ыйын 12 кµнµгэр сарсыарда 4 чаас диэки , быґыт иннинээ ± и куйа ± ын муус то ± о кітін , кутталлаах балаґыанньа µіскээтэ . Элбэх муус , мас , біх - сыыс кэлэн турбалары бµілээн , уу таґыма µрдээн , быґыты то ± о охсор куттал баар . Билигин да ± аны ити 16 турбаттан ардыгар соро ± о бµілэнэн , тохтуу - тохтуу µлэлиир . Тіґі эмэ быйыл саас щиттэр саІаттан оІоґуллубуттарын µрдµнэн , бука бырайыага табыллыбатах буолан , халаан мууґун анньыытын , µрэх оборуутун тулуйбата . Ол иґин улуус дьаґалтата ыксаллаах быґыы - майгы режимин киллэрэр туґунан дьаґал таґаарда . Билигин турба иннин ыраастыыр дьаґаллар ылыллаллар . Буору кутар - таґар техника , дьон мобилизацияланар . Эвакуационнай пууннар бэлэмнэнэллэр . Быґыт уута муора таґымыттан 215 м 80 см µрдµк , былырыыІІыга 20 - чэ см эрэ тиийбэккэ кµн аайы эбиллэ турар . Ол бырайыак табыллыбата ± ыттан хас эмэ мілµйµін солкуобай , дьон эрэйэ халааны кытта устан хаалла . Олохтоох нэґилиэнньэни кµннэтэ бµргэс µрдµгэр олордор . Хас уу - хаар , самыыр кэнниттэн эмиэ ууга ылларыахпыт диэн сµрэх ыарыытын бэргэтэр . Бырайыактааччылар Саха сиригэр тахсыбыт улахан иэдээннэр кэннилэриттэн , уу сі ± µмэр кµµґµн аныаха диэри билэ иликтэрэ хомолтолоох уонна дьиксиннэриилээх . Ама , модьу - та ± а гына туттарар , тирэх ба ± аналары дириІник хастарар , анныгар таас куттарар , урукку саха о ± онньотторун курдук , иннигэр муус алдьатары оІорторор кыаллыбата ± а сµрдээх . Бэрдьигэстээххэ 7 , Јркі 6 , Ма ± араска , Аґыма ± а , Орто Сурка биирдии , Бэс Кµілµгэр 6 ыал дьиэтэ ууга барда . Бµлµµ федеральнай суолун хас да сиринэн уу то ± о кітін сырыыны тохтотто . Нэґилиэктэр суоллара эмиэ быґынна . Онон быйыл да Горнайы айыл ± а содула , халаан уута аґыммата , кµн бµгµн балаґыанньа уустук . Василий АЛЕКСЕЕВ , « Ґлэ кµµґэ » хаґыат редактора . Кыґын буолан , улуустарга ( ордук Бµлµµгэ , Ґіґээ Бµлµµгэ , Сунтаарга , Ньурба ± а ) массыынанан айан іссі сытыырхайда . Соторутаа ± ыта Бµлµµ улууґун Тааґа ± ар нэґилиэгин аттыгар массыына суолтан тікµнµйбµтµн тµмµгэр тµірт киґи суорума суолламмытын туґунан ыар сонуну истибиппит . Јссі эбиитин ыарахан эчэйиини ылбыт дьону вертолетунан кэлэн илдьэ барбыттар диэн " тупсарыылаах " этэ . Ити кэлин сымыйа сурах буолан , дьону µірдµбµтэ , эмиэ да ± аны харааґыннарбыта . Ґірбµппµт диэн дьон ілбітіх . Оттон куґа ± аны айан , кэпсээн оІостуу сµрэ бэрт . Таксистар олус элбээтилэр ! Билигин телевидение ханаалларыгар , хаґыаттарга " АарааІІа диэри илдьэбит " диэн биллэриилэри µгµстµк таґаараллар . Бу туох биллэриилэрэй ? Улууска бэйэлэрин массыыналарынан наадаларыгар бараары сылдьар дьон таах халтай айаннаамаары , бензиннэрин харчытын толуйаары олохтоммут тарыыптан кыра харчыны этэн туран , пассажирдары ылар суоппардар биллэриилэрэ . Уопуттаах такси сулууспаларын диспетчердэрэ этэллэринэн , икки , µс сылтан бэттэх дьону таґар бэйэлэрин таксистарбыт дэнэр суоппардар олус элбээбиттэр . Кинилэр µксµлэрэ эдэр дьон буолаллар уонна µксµн биирдиилээн бэйэлэрэ эрэ сылдьаллар . Кинилэргэ олорсор , биллэн турар , барыстаах . Дьону ылар ба ± аттан намыґах сыананы этэллэр . Ол эрээри , итинник суоппардарга олорсор тіґі эрэллээх эбитэ буолла ? Бэйэтин оло ± ун кµндµркэтэр киґи кинилэр іІілірµн туґанартан туттунуон сіп этэ . Холобур , быґыытынан биир маннык тµбэлтэни а ± алабын . Былырыын биир билэр дьонум " аарааІІа диэри " диэн биллэриигэ эрийэн , Бµлµµгэ айаннаабыттар . Тохсунньу томороон тымныытыгар массыына радиаторын тосола то ± о баран , сµµрэн хаалбыт . Массыына , этэргэ дылы , иннинэн да , кэннинэн да сы ± арыйар кыа ± а суох . А ± ыйах мµнµµтэнэн тоІон титирээбитинэн барбыттар . Суоппар эдэрэ бэрт уонна уопута суох буолан , саппаас тосолу ылбатах . Эгэ , биэдэрэлээх буолуо дуо ? Биэдэрэлээхтэрэ эбитэ буоллар , хаары уулларан син балаґыанньаттан тахсыа этилэр . Ыйыталаґан билбиттэрэ суоппар Бµлµµгэ сыбаайбалыы барбыт дьонун ыла баран иґэр эбит . Алдьанан турар массыына ± а ким да ± аны тохтуу сатаабат . Ґс чаас курдук кэтэґэ сатаан баран , пассажирдартан биир саастаах киґилэрэ ій ылан , массыынаттан сµµсчэкэ миэтэрэ курдук тэйэн баран массыына тохтоторго санаммыт . Онуоха , дьэ , тохтообуттар уонна саппаас илдьэ сылдьар тосолларын биэрбиттэр . Эдэр суоппар онноо ± ор бэйэтин таІаґын - сабын кірµммэтэх . Соно , ыстаана уонна бачыыІката халтаІа бэрт буолан , массыына иґиттэн адьас быкпат эбит . Такси сулууспатыгар ір сылларга µлэлээбит уопуттаах суоппардар итинник дьаґамматтар . Саппаас чаастарын уонна ичигэс таІастарын , онноо ± ор хаатыІкаларын ууруна сылдьар буолааччылар . Манан тугу этиэ ± и ба ± арылларый ? Убаастабыллаах пассажирдар , тµбэґиэх суоппардарынан айанныы сатаамаІ . " Суоппарда - ар , утуйумаІ даа ! . . . " Ыраах айаІІа тахсар СТБ - лары µксµн суоппар утуйан хааларын кытары сибээстииллэрэ оруннаах . Аґара тµргэнник айаннаан иґэн , бэрт кыра да кэмІэ хара ± ы симэн ыллахха , саахал тахсар диэн уопуттаах суоппардар этэллэрин элбэхтик истэбит . Суоппар ыраах айантан кэлэн баран , хайаан да ± аны сынньаныахтаах , уутун хана утуйуохтаах . Маны , табах туох буортулаа ± ын µчµгэйдик билэрбит курдук , дьиІэр , суоппар барыта билэр . Ол эрээри , харахтарыгар харчы кыбыллыбыт таксистар адьас сынньаммакка айанныыллара баар суол . Холобур быґыытынан а ± ыйах сыллаа ± ыта буолбут быґылааны а ± алабын . Биир суоппар Бµлµµттэн дьону а ± алан баран , тіґі эмэ диспетчерэ : " Сынньан , утуй . Сарсын айаннаа " , - диэбитин µрдµнэн , атын такси сулууспатыттан пассажирдары хомуйаат , тіттірµ ыстаннарбыт . Сылайбыта таайан , алдьанан турар КамАЗ массыына ± а кэтиллэн алдьархайы таґаарбыта . Тµргэн айан эмиэ кутталлаах Харах тэстэринэн ордук эдэр суоппардар айанныыллар . Халтараан кэмІэ ол олус кутталлаах . Јссі бэйэлэрин икки ардыларыгар куоталаґаллар . " Бэ ± эґээ ол таксист со ± ото ± ун эрэ урууллаан Бµлµµттэн 9 эрэ чааґынан кэлбит µґµ " , - диэн буолар . " Ээ , ол бытаан айаІІа киирсэр . Ааспыкка биґиги 8 эрэ чааґынан Дьокуускайы булбуппут " , - диэн іссі биир чааґы кі ± µрэтэн этэллэр . Буоларын курдук , хаґан ба ± арар сіп со ± устук айанныыр быдан ордук . Ити µіґэ холобурдаабыт таксиґым айана олус сыыдам эбитэ µґµ . Пассажирдар уол тµргэн сырыытыттан саллан , арыый бытааннык айанныырыгар этэн кірбµттэрин , алдьархай тахсар быатыгар , кумаардаабатах да ± аны . Арай , кини ол алдьархай тахсар кэмигэр сібµгэр со ± устук айаннаан испитэ буоллар , арааґа , турар КамАЗ - ка тиийэн сааллыа суо ± а этэ . Пассажирдарга туґаайан этэр буоллахха , аґара тµргэнник айанныыр суоппарга тµбэстэххитинэ , бары сµбэлэґэн баран , бойкуот биллэриэххитин сіп . Элбэх киґи айа ± а " кытаран " олордо ± уна , суоппар да киґи буолла ± а , ханна барыай , айанын бытаардарыгар тиийиэ ± э . Муус ситэ халыІыы илигинэ Муус ситэ халыІыы илигинэ , ірµскэ , кµілгэ массыынанан киирэр сэрэхтээ ± ин бары бэркэ диэн билэбит . Ол гынан баран , таксистар харчы туґугар ситэ халыІыы илик мууска киирэллэр . Былырыын сэтинньи 8 кµнµгэр Хатас - Павловскай хайысхатынан Чурапчылаан иґэр УАЗ микроавтобус муус анныгар баран , суорума суолламмытын ійдµµр буолуохтааххыт . Илин эІэр уонна куорат олохтоохторо Јлµінэ мууґа халыІыырын кэтэспэккэ Хатас - Павловскай аннынан туоруур µгэстээхтэр . Ґгµс іттµгэр куоракка кэлэр сыалтан дьон анараа биэрэктэн балтараа биэрэстэ курдук сири сатыы хааман тиийэллэр . ДьиІэр , нуорма быґыытынан тирэхтээ ± инэн уонна уйуктаа ± ынан 70 см халыІнаах муус аа ± ыллар . Муус халыІыырын кэтэспэккэ µгµс суоппар да , дьон да харахтарын быґа симэн баран , туоруур идэлээхтэр . 30 , 50 см эрэ халыІнаах муус хайдах да ± аны уйар кыа ± а суох . Эбиитин чараас уонна сиикэй кэриэтэ сытар сирдэр баар буолаллар . Бу ірµстээх сир ураты айылгыта . Билигин кыґыІІы суоллар аґыллыыларын барыллааґын графига саІа оІоґулла сылдьар . Манна суоппар уонна пассажир иккиэн сэрэхтээхтик сыґыаннаґыахтаахтар . Нµдьµ балай , ол эбэтэр хара ± ар харчы кыбыллыбыт таксист кіІµл бэриллэ илигинэ чараас мууска киирэр буолла ± ына , пассажир биир - биэс тыла суох массыынаттан тµґэн хаалар толору бырааптаах . ЭтэІІэ туораата ± ына , уІуоргу биэрэккэ харчы ылар ба ± аттан кэтэґиэ ± э . Ол гынан баран , дьону тиэйбит , ол аата кинилэр олохторугар эппиэтинэґи сµкпµт таксист хайаан да ± аны сэрэхтээх буолуохтаах уонна ірµґµнэн кыґыІІы суол хаґан аґылларын булгуччу тутуґуохтаах . Барыгытыгар дьоллоох айаны ба ± арабыт ! Кылгас ыспыраапка 2010 сыл то ± ус ыйын тµмµгµнэн республика µрдµнэн барыта 674 СТБ ( суолга транспортнай быґылаан ) буолбута бэлиэтэнэр . БылырыыІІыга тэІнээтэххэ , 119 - нан а ± ыйах . Улуустарынан ылан кірір буоллахха , уопсай хартыына маннык . Дьокуускайга - 288 , Мирнэйгэ - 30 , АлдаІІа - 51 , Ленскэйгэ - 32 , МэІэ - ХаІаласка - 37 , ХаІаласка - 17 , Кэбээйигэ - 4 , Томпо ± о - 5 , ЈймікііІІі - 7 , Сунтаарга - 8 , Бµлµµгэ - 18 , ДьааІыга - 3 , Абыйга - 1 , Аллайыаха ± а - 1 , Анаабырга - 2 , Амма ± а - 9 , Ґіґээ Бµлµµгэ - 18 , БулуІІа - 1 , Горнайга - 16 , Усуйаана ± а - 3 , НамІа - 6 , Ньурба ± а - 7 , Јлµіхµмэ ± э - 12 , ЈлііІІі - 2 , Орто Халыма ± а - 1 , Уус - АлдаІІа - 11 , Уус - Маайа ± а - 4 , Чурапчыга - 18 уонна Жатайга - 2 СТБ тахсыбыт . Оттон Ґіґээ Халыма , Эдьигээн , Муома , Аллараа Халыма , Эбээн - Бытантай улуустарыгар суол быґылаана тахсыбатах . Александр ТАРАСОВ Оттон ити үіґэ ахтыллыбыт ыйаахтан Сайсары поликлиникатын тутуутун ойо тутан кірдіххі , куорат нэґилиэнньэтин түірт гыммыт биирин баҕа санаатын соҕотох чунуобунньук туора сотон кэбиспитин курдук буолан тахсар . Кулун тутар 29 күнүгэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Егор Борисов Москубаҕа буолбут быһылааннарга сыһыаннаан мунньах ыытта . Тµмµгµ таґааран баран , кыттааччылары икки білі ± µнэн арааран кыайыылаахтары быґаардылар . Онуоха маастардар уонна маастарга кандидаттар біліхтірµгэр " Якутия " хаґыат фотокорреспондена Александр Васильевич Назаров уонна " Кэскил " хаґыат журналиґа Анатолий Николаевич Павлов 7 - лии кыайыылаах , 2 - лии тэІнэґиилээх , барыта 8 - тыы очукуону хомуйан , бастакылаах - иккис миэстэни µллэґиннилэр . Оттон µґµс бириистээх миэстэ ± э кинилэртэн биир очукуонан хаалбыт " Ситим " медиа - біліх µлэґитэ , спорт маастара Геннадий Игнатьевич Гурьев та ± ыста . " Кэскил " хаґыат µлэґитэ , маастарга кандидат Марина Федоровна Лыткина 4 очукуолаах тірдµс миэстэ ± э тигистэ . Эмиэ итиччэ очукуолаах " Эдэр саас " хаґыат редактора Прокопий Петрович Бубякин бэґис буолла . СР Бэчээккэ , радионан уонна телевидениенан биэриигэ департаменын итиэннэ С . А . Новгородов аатынан " Бичик " кинигэ национальнай кыґатын бириистэригэр Россия Бэчээтин кµнµн кірсі µгэс быґыытынан нуучча дуобатыгар турнир ыытылынна . Турнир кылаабынай судьуйатынан µлэлээбит " Кэскил " хаґыат корреспондена , " Сахапечать " ГУ профкомун чилиэнэ Иван Андросов биґиэхэ иґитиннэрбитинэн , кµрэхтэґиигэ бэчээт эйгэтин 10 µлэґитэ кыттыыны ылбыт . Салгыы » Былырыын ыам ыйын 12 кµнµгэр Покровскай куоракка тутуу матырыйаалларын оІорууга республика ± а дьоґун миэстэни ылыахтаах базальтовай собуот тутуута бµппµтµн бэлиэтиир тµгэн буолбута . Ити кэмтэн сылтан ордук кэм ааста . Бу кµннэргэ собуокка тиийэ сырыттым . Хайдах µлэлии - хамсыы олороллорун собуот салайааччыта Егор Жирков уонна техническэй директор Николай Матус билиґиннэрдилэр . 200 - кэ киґи µлэлиир , собуот тэбэр сµрэ ± инэн тааґы уґаарар руднай - термическэй оґох буолар . Бу уустук технология . Манна оґох , этэргэ дылы , балтараа тыґыынча кыраадыска диэри итийэн , таас боруоданы уулларар . Кып - кыґыл уба ± ас центрифуга ± а тµґэр , онно базальт ута ± ар кубулуйар . Салгыы тустаах технологиянан тутуу матырыйаала билиитэ буолан тахсар . Ґлэ манна тµµннэри - кµнµстэри барар , ол эбэтэр олбу - солбу µс смена µлэлиир . Оператор Виталий Пермяков пульты тута сылдьан , оґох µлэтин хонтуруоллуур . Олус итийээри гынна ± ына , кыччатан биэрэр . Базальт сіптііх таґымІа диэри уулларын быґаарар , хонтуруоллуур . Итиитэ сµрдээх быґыылаах , уол кіліґµнэ чоккурас . Сотору - сотору сµµґµн туора - маары соттуммахтыыр . Саатар эбиитин халлаан да ± аны итиитэ сµрдээх . Таґырдьа - куйаас , иґирдьэ - итии . Абытай да абытай ! Салгыы собуоту уотунан - кµіґµнэн хааччыйар электростанция ± а сырыттыбыт . Станцияны барбах Америка курдук ыраах сиртэн а ± албыттар . Онон саІа собуот бэйэтэ гааґы уматан , уотунан хааччыллар . Уопсай кыамтата , ортотунан , 3400 киловатт . Базальты уулларар оґох бу станция кімітµнэн « оттуллар » . Оператор мониторга тіґі уот « оІоґуллан » тахсарын барытын кірі - истэ , хонтуруоллуу олорор . Техническэй хонтуруолу ыытар отделга Марианна Егорова µлэлии сылдьарыгар тµбэстибит . « Биґиги манна сыахха оІоґуллан тахсар тутуу матырыйаалын хаачыстыбатын бэрэбиэркэлиибит . Собуокка µлэ µс сменанан барар , биґиги эмиэ µс сменанан µлэлиибит . Сменалар оІорон таґаарбыт бородууксуйаларын сотору - сотору µстµµ устууканы ылан бэрэбиэркэлиибит » , - диэн бэрт тµргэнник кэпсиир киґи буолан биэрдэ . Собуот оІорон таґаарыыта оборудованиелар хайдах µлэлииллэриттэн улахан тутулуктаах . Тимир аата тимир , ити айылаах тыґыынчанан итии кыраадыска µлэлиир тэриллэр ір барбаттара чахчы . Чаастара сотору - сотору уларытыллар . Ол , биллэн турар , элбэх µбµ - харчыны эрэйэр . Холобур , оґох центрифугатын волок диэн тыын чааґын 50 тыґ . солк атыылаґыахха сіп . Ити чаас сотору - сотору уларытыллар эбит . Биґиги уолаттарбыт бу саппаас чааґы , онтон да ± аны атыттары , собуот механическай ірімµіннµµр сыа ± ар бэйэлэрэ оІорору ситиспиттэр . Сыах иґигэр µлэ оргуйан олорор . Мастарыскыайдарга µксµн мас кіібµлэ ыґылла сытааччы , бу сырыыга тимир кыырпахтара , кырадаґыннара баґаамнаабыттар . Тимири уґанар сир диэх курдук . Собуот µлэлээбитэ сылтан эрэ орто - оІорон таґаарыыга бастакы сайына буолар . Сµрµн сыал - сорук - тутуу матырыйаалын оІорон таґаарыы . Кинилэр бэс ыйдаа ± ы былааннарын аґара толордулар . Ол туґунан хаґыат кэлэр нµімэрдэригэр сиґилии кэпсиэхпит . Автор хаартыска ± а тµґэриитигэр : Буруолуу сылдьар базальт билиитэтэ . Александр ТАРАСОВ . Тыа сирин олохтоохторо республика , улуус сонуннарын саха телевидениетин ніІµі кэмигэр тутатына кіріллір . Тыа сиригэр буолар сонуннары , оло ± у - дьаґа ± ы филиаллар корреспонденнара буруолаппытынан устан ыыталлар . Ол курдук , идэтинэн µлэ - олох µіґµгэр сылдьар киґинэн " Саха " НКИК " Бэрдьигэс " Горнайдаа ± ы филиалын биэриитин ыытааччыта Айгулья Данилова буолар . Эдэркээн , киирбит - тахсыбыт , куруутун µірэ - кіті сылдьар кыыґы µлэтигэр тутан кэпсэттим : Салгыы » Сыттаахтарга эмиэ тµбэ ? итэлээбитим . Онно тµбэстэххинэ , сураа ? ын хаста ± ын . Туора бэлиэни о ? ордум . Тэ ? ? рµттээх кириэс бары тµµрдэргэ баар . Туора итэ ± элгэ би ? иги т ? рµттэрбитигэр эмиэ баар . Бах та ? аралаах эбиппит . ? бµгэлэрбит туора бэлиэтин маллаах и ? ит хаппа ± ар тигэллэрэ . Сайылыктан кыстыкка к ? ? µµгэ сиппиир тала ± ын туора баайан состороллоро … Онон хайа сатанарынан , олохтоох табаары , аһы - үөлү ылан аһыырбытыгар тиийэбит . Кэм бэйэ гиэнэ , бэйэ гиэнэ буоллаҕа . Технологиябыт сайдыыта суоҕа , хата аспыт - үөлбүт чөл , ыраас буоларын мэктиэлиир . Урукку сыллардааҕар көрдөрүү үрдүк . Өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар , Дьокуускай куоракка да ыалдьыбыт дьон элбээтилэр . Олохтоох дьон иммунитетын күүһүрдэр сыалтан « Гриппол » диэн ааттаах вакцина эмп тэрилтэлэригэр ананан кэллэ . Оҕолорго анаммыт вакцина сотору кэминэн эмиэ кэлиэ . Сыл аайы ааҥныыр грипптэн дьон харысхаллаах буолуохтаах . Баҕалаах киһи вакцинаны босхо ылыан сөп . Либеральнай реформа хам баттаммытын кэннэ Айыы итэҕэлэ эмиэ үтүргэҥҥэ түбэспитэ . Таҥара , Үрүҥ Аар тойон былааһа баһылаабыта . Таҥара , Үрүҥ Аар тойон былааһын норуот суулларбытын кэннэ аны тугу да итэҕэйбэт майгы үөскээбитэ . Итинник олох тутула эмиэ уһаабатаҕа . Сотору сууллубута . Бу иннинэ сыаната удамыр диэн , олохтоох үүтү ( онтубут да кэлии бороһуоктан оҥороллор үһү ! ) ылар этим . Билигин уоптабай маҕаһыынтан , кэлии « Д . » үүтү ылар буоллум . Биллэн турар , саастаах киһиэхэ сырыы аайы онно тиэстэр кыаллыбат . Хата , кыһын буолан , кыраны эмэни хаһааныахха сөп диэн , күлүкпэр имнэнэбин . Хаһаанан да төһөнү хаһааныаҥый , кыра биэнсийэ сыыһыгар . Кэнники кэмІэ балаґыанньа биллэрдик уларыйда . Оройуон сиригэр - уотугар « Мечел » , « Колмар » , АЛРОСА курдук бідіІ хампаанньалар биисинэстэрэ кэллэ . Сайдыы инники былаана ыраахха диэри торумнанна . Ол даҕаны иґин Нерюнгри оройуонун нэґилиэнньэтэ , салалтата 35 сыллаах үбүлүійүн ірі кітіҕүллүүлээх кірүстэ . Итини сэргэ 235 ыал сирин - уотун кэтэх бас билиигэ докумуон оңоттордо , 20 ыал олорор дьиэ техническэй пааспарын оңоттордо . Улуус нолуокка инспиэксийэтин ирдэбилинэн Дьэр сирин - уотун чопчулуур аналлаах « ЗУМО » программа олоххо киирдэ . Уопсай түмүккэ аа5ынан маннык : Сыбаайба ± а киґи эрэ барыта туох баар мааны таІаґын таІнан кэлэр буолла ± а дии . Хас сыбаайба аайы саІа аймах элбиир , до ± ор - атас µксµµр , онно хайаан мара - сара буолан кісті сатыаІый . Арай бу араас мааны таІастаах - саптаах кыргыттар , дьахталлар , уолаттар уонна эр дьон ортолоругар биир дьээбэ кыыс баар . Кини балачча томто ± ор тµіґµн µрдµктµк быччаччы тутан тахсан ыга харбыы сылдьар аґа ± ас тµістээх куопталаах , оттон ыстаана . . . ¤ ы , олох да , били , Африка омуктарын мыанньарыктарын курдуктаах , самыытын , буутун саппат , іссі кыґытыан иґин , ыт тырыта тыыппытын курдук бытырыыс буола сылдьар таІастаах . . . Киґи туох диэн ааттыа эбитэ буолла ? Кини дьон ортотунан кэлэр - барар , сынньалаІІа µµт - µкчµ Африка дьонун курдук хамсанан - имсэнэн µІкµµлээн сахсыллар . Јссі иккис остуолу салайан сырбалдьытта , тыл - іс мааны кыыґа буолан биэрдэ . Дьон хара ± а , ордук эдэр дьон хара ± а , киниттэн ол киэґэни быґа арахпата . Арай тамбурга тахсан табахтыы турар біліх дьонтон биир а ± амсыйбыт киґи : - До ± оттоор , ити аймахтарбыт хайдах хайдахтарый ? Тамадалыыр кыыстара итинтэн ордук ыстааны булан кэтэр кыа ± а суо ± а эбитэ дуу ? Итиччэ дьадаІылара бэрт буолла ± а дуу ? - диэн мі ± µттэрин иґиттим . Ону истэн баран , арааґа , сыбаайба ± а наґаа дьон хара ± ын аалар да , аґара сылаанньытар да гына таІнар омсуолаах быґыылаах дии санаан аґардым . Ийэ кыыґын µірэтэр : - Оґо ± остоох буолартан харыстанар эмтэртэн саамай кµµстээхтэрэ былыр - былыргыттан кµн бµгµнµгэр диэри " суох " диэн тыл буолар . Кэргэнниилэр этистилэр , бэл , тіріппµттэрин кытта хаарыйдылар . - Мин ийэм эйиэхэ , дьэ , ол туох буруйу оІордо ? - Эйигин тіріппµт буруйдаах . Ийэтэ 16 саастаах кыыґыгар сµбэлиир : - Хаґан да , ханнык да бэйэлээх уолу кытта кэргэн тахсыаІ иннинэ тыытыґыа суохтааххын . - Сіп , ийээ , аны инньэ гыныам суо ± а . . . Кэргэннии буолбуттара µс сыла туолбутун кэннэ ойо ± о ыйытан мискийэн турда : - Эт эрэ , до ± оччуок , мин иннибинэ эн хас кыыґы кытта сылдьыспыккыный ? - Ээ , ону кырдьыгынан кэпсээтэхпинэ , кыыґырыаІ суо ± а дуо ? - Суох , суох . . . Ааспыт суол буолла ± а дии . - Чэ , сіп ( тарба ± ар баттыыр ) биир , икки , µс , тµірт , эн бэґискин , алта . . . - Сыбаайба ± а кыыс о ± о куба маІан былааччыйа кэтэр - ол дьол - соргу араІаччыта , ымыыта , киниэхэ сыбаайба кµнэ саамай дьоллоох кµнэ буолла ± а дии . - Оттон , ийээ , мин , кµтµіт киґи , то ± о хара кістµµм кэтэбиний ? Николай ОСИПОВ . Дьокуускай к . Ґірµµлээх сабыллыы сиэрин толоруутугар Саха сирин вице - президенэ Дмитрий Глушко , Арассыыйа Олимпийскай кэмитиэтин генеральнай сэкиритээрэ Юрий Юрьев , Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Александр Власов , дьокутааттар , муниципальнай тэриллиилэр баґылыктара кыттыыны ыллылар . Хамаандаларынан кірір буоллахха , киин улуустарга бастакы миэстэни Дьокуускай куорат хамаандата ылла . Кини 500 тыґыынча солкуобайга сертификатынан уонна УАЗ массыынанан на ± араадаланна . Иккис миэстэ ± э Мииринэй оройуона , µґµскэ - Чурапчы улууґун хамаандата . Хоту улуустарга Кэбээйилэр иннилэрин кимиэхэ да биэрбэтилэр , иккис миэстэ ± э Орто Халыма улууґа , µґµскэ Јймікііннір ірігійдіітµлэр . Аныгыскы Оонньуулар Нам улууґугар буолуохтара . Ленскэй киэн туттар спортсмена Владимир Сыч уонна Уус - Алдан улууґун µµнэн эрэр теннисиґэ Василий Румянцев . Бу икки кµµстээх , тас дойдуларынан тэлэґийэн эрчиллэр спортсменнартан хайалара чемпион аатын сµгµін бэ ± эґээ эбиэккэ диэри саба ± алаабыппыт . Сорох тенниґинэн µлµґµйээччи дьон уксуох да курдуктара . Василий оонньуулар иннилэринэ суруналыыстарга кылгас интервью биэрэригэр , быйыл Владимиры хайаан да хотуом диэн эрэллээхтик эппит этэ . Ол ба ± а санаата туолла . Уґун сындал ± аннаах киирсиилэр кэннилэриттэн , теннис кірµІэр биирдиилээн кµрэхтэґиигэ СР норуоттарын V спортивнай оонньууларын чемпиона µрдµк ааты сµктэ уонна 50 тыґ . солк . харчынан бириэмийэлэннэ . Василий Румянцев Уус - Алдан улууґуттан тірµттээх . Тенниґинэн оскуола ± а µірэнэр сылларыттан эрчиллэр . Кини спортсмен быґыытынан µµнэригэр Сивцевтэр дьиэ кэргэн уонна а ± ата улахан оруоллаахтар . Эр дьоІІо , инньэ гынан иккис миэстэни Владимир Сыч ылла . Оттон Чурапчы теннисиґэ Константин Владимиров µґµс бириистээх миэстэ ± э тигистэ . Дьахталларга кыайыылаа ± ынан Нерюнгриттан сылдьар Нателла Косумова та ± ыста . Бµлµµ спортсменката Ольга Калачикова иккис , Чурапчыттан Надежда Федулова µґµс миэстэлэргэ тигистилэр . Бириистээх миэстэлэри ити курдук µллэґиннилэр уонна Саха сирин спордун историятыгар бэйэлэрин ааттарын киллэрдилэр . Биґиги т / х - тын сайыннарарга алааспыт аан дойдуга ханна да суох ураты кыаҕы биэрэрин кыайан туґаммакка олоробут . Ону кыайдарбыт , улахан кэскиллээх дьыаланы оІоруох этибит . Алаас суолтатын ійдіібіккі , сэбиэскэй кэмІэ быстах , кілдьүн түмүгү сырсан « зеленка » олордоору элбэх алаас экосистиэмэтин алдьаппыппыт . Ол баас іссі уґуннук оґоро буолуо . Ахсаан ойуулар бааллар . Сахалар былыр на ? аа ахсаанньыт омукка киирэллэр эбит . Саха о ± олоро ахсаа ? ? а на ? аа дьо ± урдаахтар диэн к ? ск ? кэлбит дьон бэлиэтээбиттэрэ . Ч ? рк ? ? х та ? аратын дьиэтин тутуутугар куораттан икки инженер тахсан черте ? ун о ? орбуттар . Хамнаска сатаспакка , быра ± ан барбыттар . Онуоха 70 - тан тахсыбыт Луковцев Владимир Алексееви ? и - Молодьуос маастары , ийэбинэн хос - хос э ? эбин , 7 та ? ара дьиэтин туппут ки ? ини маастардата ы ? ырбыттар . Егор Дмитриевич Андросов этэринэн , 5 улахан та ? ара дьиэтин , 10 та ? ара дьиэтин объектарын туппут эбит . Дьэ са ? аттан смета о ? орон , Молодьуос маастар тымтыгы маска бы ? а ± ынан кы ? ан бэлиэ о ? остор . Биирдээ ± э - туруору кылгас , уоннаа ± а - у ? ун туруору сураа ? ыннар , 100 - кириэстии охсуу , ты ? ыынча - т ? гµрµк . Бу та ? ара дьиэтигэр т ? ? ? мас наадатын суоттаабыт , т ? ? ? то ? о ± о наадатын , куупалыгар т ? ? ? лиис киириэ ± ин , араамата т ? ? ? - хачча буолуо ± ун суоттаан кумаа ± ыга тµ ? эртэрбит . Эрдэ бэлэмнээбит мастарын улахан а ? арын туора состорбут . Бэйэтэ бэлэмнээбит мастарын эрэ киллэрбит . Революция иннинэ тутуллубут та ? ара дьиэтэ били ? ? э диэри эмэх диэн ханан да сыстыбакка турар . Тутан бµтэрбиттэрин кэннэ , чоро ? со ± отох икки хаамыылаах мас ордубутугар , о ± онньор « кырдьыбыппын , буорайбыппын , сыы ? а туттубуппун » , - диэбитэ µ ? µ . ? бµгэлэрбит айыл ± аны харыстаан , ордугу - хо ? у туттубат эбиттэр . О ± онньор аахпыт то ? о ± отуттан дуоннаах ордубатах , барыта чуолкай эбит … Саха сирин аэропортарын комплекса - республика транспортнай комплексын сор ± ото , аныгы транспортнай хааччыйыы биир тыын суолталаах кірµІэ . Ол аата аэропортара суох биґиги , дойду киин оройуоннарыттан ыраах сытар уонна аґара киэІ сиринэн тайыыр республика , сатаммаппыт , кынаппыт сарбыллар . Урут биґиэхэ бу комплексы дьаґайар " Саха Республикатын аэропортарын дирекцията " ГУП баар этэ . Ол предприятиебыт 2007 сыл сэтинньи 2 кµнµгэр РФ Правительствотын дьаґалынан бэйэтин кірµІµн уларытан турар . Атыннык эттэххэ " Хоту сир аэропортара " федеральнай казеннай предприятие ± а уларытыллан тэриллибитэ . Ону а ± ыйах кітµµлээх хотугу аэропортарга государственнай ійібµлµ оІорор сыалтан диэн быґаарбыттара . Авиация ± а тэриллибит маннык казеннай предприятие Россия ± а билиІІитэ со ± отох , атын ханна да суох , онон биґиги ФКП - бытын маІнайгы пионер диэн этиэххэ сіп . Ол бастакы хардыылара хайда ± ый , ити уларыта тутуу биґиэхэ тугу биэрдэ ? Государство µбµлээґинэ аэропортары ирдэбил нормативтарыгар сіп тµбэґиннэриигэ , ірімµіннээґиІІэ уонна кірµµгэ - истиигэ , куттала суох кітµµ таґымын µрдэтиигэ уонна анал техниканы , оборудованиены саІардыыга уонна булууга мэктиэлэннэ дииллэр . Ол дьиІнээх дьыалатыгар хайда ± ын билээри соторутаа ± ыта " Хоту сир аэропортара " ФКП генеральнай директорын бастакы солбуйааччы О . А . Рогалеву кірсін кэпсэппитим . 24 аэропорт биґиэхэ киирэр - Олег Александрович , биґиги аа ± ааччыларбыт ханнык аэропорт ким бас билиитигэр киирэрин , кірірµн - истэрин чуолкай билбэттэр . Иккиґинэн эґиги предприятие ± ыт тіґі улаханый , хас киґи µлэлиирий итиэннэ ханнык авиакомпаниялары хааччыйарый ? Бастаан онтон са ± алаабыт киґи . - Предприятие ± а республика киин , илин уонна арктическай зоналарыгар баар 24 аэропорт киирэр . Онтон 23 - ґэ сертификаттаах , чуолкайдыыр наадаттан ааттаталыахха да сіп . Ма ± ан , Алдан , Баата ± ай , Белай Гора , Ґіґээ Бµлµµ , Бµлµµ , Депутатскай , Зырянка , Хонуу , Ньурба , Нерюнгри , Чульман , Јлµіхµмэ , Аллараа ДьааІы , Саккырыыр , Сангаар , Орто Халыма , Сунтаар , Уус - Куйга , Уус - Маайа , Уус - Ньара , Хаандыга , Черскэй уонна Чокуурдаах аэропортара биґиэхэ пропискалаахтар , филиал быґыытынан сылдьаллар . Оттон Аллараа - ДьааІытаа ± ы авиапорда 2004 сыллаахха сертификатын сµтэрбитэ , инньэ гынан авиаплощадка статустаах , Депутатскай аэропордун филиалын быґыытынан киирэ сылдьар . Дьокуускай уонна Тиксии аэропортара бэйэлэрин - бэйэлэрэ кірµнэллэр , ол аата туґунан тэрилтэлэр . Эдьигээн киэнэ билиІІитэ быґаарыллыбакка сылдьар . Ону таґынан " АЛРОСА " АК Мирнэйдээ ± и авиапредприятиетыгар 7 аэропорт сыстыбыта . Билигин Тиксии аэропорда биґиги предприятиебыт састаабыгар киириэхтээх , Устааба уларыйыахтаах , докумуона оІоґуллубута , " Росавианы " кытары сібµлэґиннэриллибитэ , 2010 сылтан µбэ - харчыта кірµллэригэр туґааннаах аа ± ыылар барбыттара . Биґигини кытары " Якутия " , " Полярные авиалинии " , " Илин " , " Дельта - К " , " Дон Аэрофлот " , " Ангара " , " Волга - Днепр " , " КатэкАвиа " , " ИрАэро " , АЛРОСА Мирнэйдээ ± и авиапредприятиета партнерскай сыґыаннаахтар . Предприятие структураларыгар µрдµк кылаастаах , бириэмэтигэр хаачыстыбалаах кірµµнµ - истиини , аэропортар µлэлэрин бары кірµІнэригэр авиационнай куттал суох буолуутун хааччыйар кыахтаах 1500 специалист µлэлиир . Эн кимІин - туоххун ыйыппат - Кризис , кризис дэґэбит , туохпутун барытын онон кэмниир , саптынар да буоллубут . Ол биллиитэ эґиэхэ хайда ± ый ? - Кризис кимиттэн тутулуга уонна ыйытыга суох дьайар . Эн государственнай , чааґынай уонна казеннай да буол . Биґиэхэ федеральнай сыаллаах " Дальнай Восток уонна Забайкалье социальнай - экономическай сайдыытын программата " баар . Ол программа ± а биґиги 4 аэропорпут кітір - тµґэр балаґаларын уларытан оІоруу киирэр . Кризис биллэн ону µбµлээґини 15 % намтаттылар , эґиил 45 , іссі сыл буолан баран 50 % намтатар былааннаахтар . Оттон программабыт 2012 сылга диэри кэми хабар . Официальнайдык этэ иликтэр гынан баран , оннук буолара чуолкай , тутулла турар уонна уларытыллан , тутуллар объектар тоІоруллуохтара . Оттон биґиэхэ оннук объекпыт а ± ыйа ± а суох . Ол тіґі ір барыа билиІІитэ биллибэт . - Ол аата сарсыІІыбыт саппа ± ырбыт эбит дии . Олус куґа ± ан , хомолтолоох дьыала са ± аламмыт эбит . - Оннук куґа ± ан хартыына , кістµµ дии санаабаппыт . Ити аІардас объектары уларытан тутууга анаммыт федеральнай сыаллаах программа , µп - харчы , µбµлээґин . Биґиги федеральнай казеннай предприятие буоларбыт быґыытынан уопсай µбµлээґиннээхпит . Ол аата кµннээ ± и µбµлээґин билиІІитэ сарбылла илик , тіґі кірµллµбµтэ оннунан хаалан кэмигэр кэлэ турар . Мин билэрбинэн , хайдах дьаґайан туруохтарын этэргэ ыарахан буолан баран , кµннээ ± и µбµлээґини сарбыйар санаалара суох . Ону бигэргэтэрдии быйыл икки тігµл бастакы уонна иккис кварталлаа ± ы субсидиябытын толору биэрдилэр . - Олег Александрович , ханнык 4 аэропорт туґунан этэІ аґардыІ , чуолкайдаан ааспаккын ээ . - Ити µіґэ этэн ааспыт федеральнай сыаллаах программабар дьиІинэн 8 аэропорт киирэ сылдьар . Онтон 4 - дэ µбµлэнэр , 4 - гэр " µбµлµіххэ наада " диэн этиллэр . Ґбµлэниэхтээ ± эр , ол аата программа ± а быґаччы ааттара сурулла сылдьааччыларга Черскэй , Чокуурдаах , Баата ± ай уонна Нерюнгри аэропортара киирэ сылдьаллар . Чокуурдаахха кітір - тµґэр балаґатын уларытан оІорууга тендер киирэ сылдьар , " Росавиацияны " кытары государственнай контракт тµґэрсилиннэ . Онно 43 міл . солк . кірµллµбµтэ . Онтон атын µс аэропорка бырайыактыыр µлэлэр былааннаналлар , " Росавиация " конкурс ыытта , онно араас фирмалар кыайдылар . Быйыл бу µс аэропорка бырайыакка кірµллµбµт µбµлээґин толору кээмэйинэн оІоґуллуохтаах . Ол аата 85 - тэн Чокуурдаахха кірµллµбµт 43 - ґµ кі ± µрэттэххэ тіґі хаалара барыта кэлиэхтээх . Эґиил Чокуурдаахха эрэ µлэлиэхпит , хаалбыт аэропортары уларытан оІоруу туґунан этиини РФ Правительствотын Председателигэр киллэрэргэ бэлэмниибит , маннаа ± ы салалтаны кытары сµбэлэґэн баран . Биґиги ити эрэ сыаллаах программанан µлэлиир буолбатахпыт . Ону таґынан 2010 - 2015 сыллары хабар " Россия транспортнай систематын сайыннарыы " программатыгар тирэ ± ирэбит , тіґµµ гынабыт . Бу программа кірір µбэ µіґэ этэн ааспыт программабыт киэнинээ ± эр быдан улахан . Манна Уус - Ньара , Эдьигээн , Ма ± ан уонна Тиксии аэропортара тирэх ситим быґыытынан киирэн сылдьаллар . Ґбµлээґинэ федеральнайтан , республиканскайтан уонна бюджеты тас іттµттэн оІоґуллар буолан улахан . Ким тіґінµ биэрэрэ барыта сурулла сылдьар . Ол тіґі кідьµµстээх буоларын эґиил билиэхпит . Этэр кризиспит биллэн турда ± ына да кіІµлэ . - Уопсайынан , итинник уларытан тутууга , саІардыыга ити ааттаммыт эрэ аэропортар наадыйаллар дуо ? Атыттар балаґыанньалара хайда ± ый ? - Бары наадыйаллар . Ордук кітір - тµґэр балаґаларын саІардыыга . Баата ± ай киэнэ син а ± ай да ити µіґэ этэн ааспыт кэммэр ірімµіІІэ , ірі тардыыга син биир наадыйыа ± а . Ньурба уонна Јлµіхµмэ аэропортара буор , кµґµн бала ± ан , саас ыам ыйдарыгар ардах тµстэ да сабыллаллар . Оттон аэровокзаллар тустарынан эттэххэ , Черскэйгэ , Орто Халыма ± а , Саккырыырга бэйэбит µппµтµгэр тутарын тутабыт . Оттон Сангаарга олох да аэровокзал суох . Аллараа ДьааІыга пассажирдар айанныыр усулуобуйалара ирдэбилгэ эппиэттээбэт . Ити испииґэги сал ± аан тіґі ба ± арар бара туруохха сіп . Нерюнгри аэропордун ыйытар буоллаххытына билигин айанныыр пассажир ахсааныгар олох да сіп тµбэспэт . Оттон тутуллан бµтэ илик вокзал муниципальнай бас билиигэ киирэр . Муниципальнай тэриллиини , соторутаа ± ыта мэр солбуйааччытын кытары кірсµбµппµт , уонна биґиги Правительствобытын , федеральнай органнары кытары бу дьиэни биґиги бас билиибитигэр биэрии боппуруоґун дьµµллэспиппит . Спецтехника боппуруоґа аварийнай туруктаах диэн малтаччы этэртэн да куттаммаппын . Сµрµн фондаларга уонна анал массыыналарга инвентаризация ыытабыт . Сабыс - саІа 70 - ча анал техника - баґаарынай , заправкалыыр массыыналары , атын аэродромнай техникалары - атыыластыбыт . Ол гынан баран онтубут син - биир тиийбэт , боппуруоґу быґаарбат . Хомойуох иґин кризис дьайыытын биир кістµµтэ диирбитигэр тиийэбит , 200 - тэн тахса міл . солк . анал техниканы ылыыга лизиІІэ µлэлиир фирмалары кытары тµґэрсибит дуогабарбыт то ± унна . Хамнас , усулуобуйа дьону тутар - Оттон кадр боппуруоґугар дьыала хайда ± ый ? - Итиннэ эмиэ да µчµгэй , эмиэ да куґа ± ан диэххэ сіп . Ол гынан баран уопсайынан кµн бµгµн биґиэхэ манна кыґал ± а суох . Тіґі киґи штатынан µлэлиэхтээ ± э барыта баар . Онно хамнас µрдµгэ , ордук кырыы , тыа улуустарын аэропортарыгар , оруолу оонньуур . Кыґал ± абыт специалистар тиийбэттэригэр , кинилэри µірэттэриигэ сытар . ТаІара кімітµнэн олохтоох авиатехническэй училище биґиги специалистарбытын - авиатехниктары , аэродромщиктары , перевозка уонна куттал суох буолуутун сулууспатын специалистарын бэлэмнээґини са ± алаабыта эрэли µіскэтэр , улахан кімі буолар . Билигин кыґал ± аттан атын µірэх заведениеларын бµтэрбит дьону , холобур электриктэри , ылан хайа ± астарбытын саптынан олоробут . Социальнай политикабыт µчµгэй буолан техническэй састаап толору хааччыллан олорор . Биґиги 16 линейнэй станциялаахпыт , кииннэрэ Нерюнгрига баар , олор бары наада буолар специалистаахтар . Таарычча этэн аастахха коллективнай дуогабарбыт социальнай хайысхалаах . Араас кірµІнээх чэпчэтиилэр кірµллэллэр , ол иґигэр эдэр специалистарга . Бастатан туран µрдµк хамнас кірµллэр , ол кээмэйэ уруккуттан икки аІар тігµл µрдээтэ , инньэ гынан кадр хамсаабат . Ону таґынан социальнай боппуруостары быґаарар . Атын да былааннар элбэхтэр , 24 квартиралаах дьиэни тутан µлэ ± э киллэрбиппит , МаІаІІа ону таґынан эдэр ыалларга µс дьиэни туппуппут . КэІээґин былааІІа турбат - Олег Александрович , билигин баар 24 аэропордунан сіп буола ± ыт дуу эбэтэр урукку кэпсэтии быґыытынан іссі кэІиэххитин сіп дуу ? - Биґиги бу боппуруоґу наґаа кµµркэтэ сатаабаппыт , то ± о диэтэххэ хайдах сыґыаннаґыахтара , ол экономическай іттµнэн хайдах буолуо биллибэт . Билигин да ± аны " АЛРОСА " Мирнэйдээ ± и авиапредприятиетыгар киирсэр аэропортар сорохторун биґиэхэ биэрии туґунан кэпсэтии билигин да барар . Чуолаан Сааскылаах уонна Јліін портарын туґунан . Ол хайдах быґаарыллыа биллибэт , то ± о диэтэххэ " АЛРОСА " АК чааґынай предприятие . Оттон республика тас іттµнээ ± и аэропортарга Амурскай , Магаданскай , Иркутскай уобаластары , Хабаровскай кыраай сорох аэропортарын кытары кэпсэтэ сылдьыбыппыт . Ол боппуруоґу " Росавианы " кытары эмиэ µірэтэн кірбµппµт . Онно республика тас іттµгэр кэІээґини сібµлээбэтэхтэрэ , онон былааІІа турбат . Мантан республика тугу да сµµйтэрбэт , сµµйбэт , нолуоктан туох да киирбэт . Итиэннэ аэропорт ахсаана элбиирэ оруолу оонньообот , 24 - дэ да 29 - ґа да син - биир . Авиация ± а наадыйыы - сарсыІІы сайдыы - Дьэ , онон саамай кылаабынай боппуруоспутугар тиийэн кэллибит . Сыл аІардаах тµмµкпµт хайда ± ый ? Биґигини µірдэр кыахтаах дуо ? - Быґаччы эттэххэ , µлэ кірдірµµлэрэ былырыыІІы таґымтан 7 - 8 % µрдээтилэр . Биґиги µлэбит салгын судноларын кітµµлэрин уонна тµґµµлэрин , самолетунан кіппµт пассажирдар ахсааннарынан , салгын суолунан таґыллыбыт почта уонна таґа ± ас кээмэйинэн сыаналанар . Туохха оло ± уран кірдірµµ улаатта ? Јлµіхµмэ аэропорда кірдірµµтµн 3 , Алдан 2 тігµл µрдэттэ , оттон Нерюнгри соруда ± ын 120 % толордо . Ол оннугар хотугу аэропортарбыт кірдірµµлэрин намтаттылар , ол быыґыгар Саккырыыр уонна Хонуу кірдірµµлэрин улаатыннардылар , дьон кітµµтэ элбээн . Урут нэдиэлэ ± э биирдэ Ан - 24 кітір буолла ± ына , билигин 3 - тэ кітір буолла . Сыл иккис аІарыгар производственнай кірдірµµлэрбитин эмиэ 8 % курдук былырыыІІы таґымтан µрдэтиэхпит диэн суоттанан олоробут . Онно эрэллээхпит , то ± о диэтэххэ ИСТА трубопровода тардыллар оройуоннарыгар баар аэропортар µлэлэрин кэІэтэр туруктаахтар . Ґс авиакомпания Јлµіхµмэ ± э Ми - 26 вертолеттарынан базаланыахтаах . Нерюнгринан уонна Јлµіхµмэнэн дьон кітµµтэ аччаабат , эбиитин эбиллэ турар . " Полярные авиалинии " ГУП Ан - 24 самолетун Нерюнгрига базалаан , онтон Иркутскайга уонна Хабаровскайга кітµµлэри оІорор буолла . " Якутия " авиакомпания Јлµіхµмэттэн Нерюнгрига , Јлµіхµмэттэн Ленскэйгэ кітір , дьон онно наадыйыыта намтаабат . - Олег Александрович , кэпсээниІ иґин улахан махтал . Кризис кризиґинэн , µлэ µлэнэн . КытаатыІ , ылбыт тэтимІитин намтаппакка иннигит диэки дьµккµйэн иґиІ . Ол буолар кризистэн кімµскэнии биир ньымата . Милан АФАНАСЬЕВ Буруйу оІоруу омугуттан тутулуктаммат Омук киґитэ кыыґы кµµґµлээґиІІэ буруйданар холуобунай дьыалатын тула кэпсэтии , ырытыґыы , республика Президенэ бу дьыала хаамыытын тус хонтуруолугар ылбытын µрдµнэн , ордук интернет ситимигэр у ± араабат , кµістµµ оргуйар . Бу « оргуйуу » сыыйа кіннірµллµбэт содулларга тиэрдибэтин туґугар , µіскээбит быґыыны - майгыны быґааран биэрэргэ холонуом . Араллаан туохтан та ± ыста ? Н . диэн кэлии омук киґитигэр холуобунай дьыаланы РФ Силиэстийэлиир кэмитиэтин Саха сиринээ ± и управлениетын Дьокуускай куораттаа ± ы отделын силиэдэбэтэлэ 2011 сыл тохсунньу 14 кµнµгэр тэрийбитэ . РФ Холуобунай кодексатын 131 - с ыст . 1 чааґынан кірµллэр буруй бэлиэлэрэ баалларынан ( « Кµµґµлээґин » ) . Силиэстийэ кэмигэр уорбаланааччы РФ Холуобунай - процессуальнай кодексатын 91 - с , 92 - с ыстатыйаларыгар оло ± уран , тутуллубута уонна Дьокуускай куорат федеральнай суутун уураа ± ынан , тохсунньу 16 кµнµгэр хаайыллыбыта . Дьокуускай куорат федеральнай суутун кулун тутар 10 уонна муус устар 7 кµннэринээ ± и уураахтарынан , силиэстийэлиир изоляторга хаайыллан олорор буруйданааччы бу хаарчахтыыр миэрэтэ ыам ыйын 5 кµнµгэр диэри уґатыллыбыта . Онтон 2011 сыл муус устар 14 кµнµгэр , суут кірµµтµгэр , бу дьыаланы силиэстийэлиир силиэдэбэтэл А . С . Гуров , буруйданааччы хаайыллан олорор болдьо ± ун ыам ыйын 8 кµнµгэр диэри ( ол аата іссі µс кµІІэ ) уґатар туґунан хадаатайыстыба киллэрбит . Ону баара , суут дьыала барыллааґын силиэстийэтэ муус устар 4 кµнµгэр бµппµтµн быґаарбыт , ол аата силиэдэбэтэл хадатаайыстыбаны хаттаан киллэрбит буолан тахсар . Итини учуоттаан , суут силиэдэбэтэл µлэтигэр мілтіхтµк сыґыаннаспытын ыйан туран , бу хадатаайыстыба ± а аккаастыыр уураах таґаарбыт . Уураах , ірµттэртэн хайалара да ааґыммата ± ын иґин , сокуоннай кµµґµгэр киирбит . Барыллааґын силиэстийэ ыытыллар кэмигэр 131 - с ыстатыйа ± а іссі 125 - с ыстатыйа эбиллибитэ ( « Киґини кутталга хаалларыы » ) уонна бу дьыала буруйдуур тµмµктээх Дьокуускай куорат прокурорун солбуйааччытыгар барбыта . Онтон дьыала , Дьокуускай куорат прокурорун солбуйааччытын уураа ± ынан , эбии силиэстийэ ± э ыытыллыбыта . Дьэ , араллаан сµрµн тірµітэ бу баар : муус устар 28 кµнµгэр аны атын силиэдэбэтэл , Н . П . Федоров , буруйданааччы хаайыллан олорор болдьо ± ун бэс ыйын 4 кµнµгэр диэри уґатар туґунан суукка хадатаайыстыба киллэрбит . Суут да , прокурор да бу хадатаайыстыбаны ійіібітіхтір . Суут маныаха , муус устар 4 кµнµнээ ± и сокуоннай кµµґµгэр киирбит уураа ± ар сигэммит итиэннэ маннык хадатаайыстыбаны хаттаан кіріргі тірµіт суох диэн быґаарбыт . Суут бу уураа ± ын эмсэ ± элээбит ірµт ааґынан , ыам ыйын 6 кµнµгэр СР Ґрдµкµ суутун Судебнай коллегията ону кірін , Дьокуускай куорат суутун ити уураа ± ын кітµрбµт уонна дьыала матырыйаалларын суукка хаттаан кіріргі уурбут . Ыам ыйын 8 кµнµгэр , Дьокуускай куорат федеральнай суутун уураа ± ынан , буруйданааччы Н . силиэстийэлиир изоляторга хаайыллан олорор болдьо ± о уґатыллыбыт ( чуолкай чыыґылата биллибэт - В . М . ) . Муус устар 29 кµнµгэр « Якутск вечерний » хаґыат суут кµµґµлээччини кіІµлгэ ыытта диэн оруна суох ис хоґоонноох иґитиннэрии бэчээттээн ( суут муус устар 28 кµнµнээ ± и уураа ± а тахсаатын ) , тигээйи уйатын то ± о тардыбыт . Оттон , дьиІэр , суут уураа ± а тахсаатын , ірµттэр ол уураахха сіпсіспіт тµгэннэригэр , 10 кµн иґигэр ааґыныахтаахтар . Эмсэ ± элээбит ірµт оннук ааґыммыт да ± аны . Ону кэтэґэ барбакка , « ЯВ » ірµсµґэн , сокуоннай кµµґµгэр киирэ илик уураа ± ы , сарсыныгар бэчээттии охсон , бу айдаан тахсарыгар тірµіт буолла ± а . Сокуон тутуґуллара наада Онон , іссі тігµл чиІэтэн этэбин - бу холуобунай дьыала барыллааґын силиэстийэтэ бµтэ илик ( эбии силиэстийэ ± э сылдьар ) , Дьокуускай куорат федеральнай суутун кірµµтµгэр киирэ илик , буруйданааччы СИЗО - ± а хаайыллан олорор . Ол гынан баран , « собуоттанна да , кілµіґэ салгыы эргийэ турда ± а дии » : интернет « оргуйан » , онтон - мантан истиґэн , « кіІµлэ суох миитин , онон , миитин буолбат , провокация ± а киирэн биэримэІ , барымаІ » диэн биирдиилээн сэрэтиилэр баалларын µрдµнэн , ыам ыйын 11 кµнµгэр , Ленин болуоссатыгар ыччат бі ± іті мустубута . ДьиІэр , сокуон хара ± ынан , бу чахчы кіІµлэ суох ( санкцията суох ) миитин этэ , ону былаас уорганнара , улахан аймал ± аІІа кубулутумаары , кіннірµ « былааґы кытта кірсµґµµ » диэн ааттаан , онно мустубут ыччаты кытта эйэ дэмнээхтик кэпсэппиттэрэ . Былаас іттµттэн - ис дьыала министрин солбуйааччы , МОБ начальнига , полковник Олег Лебедь , ыччат министрин солбуйааччы Гаврил Семенов , РФ Силиэстийэлиир кэмитиэтин Саха сиринээ ± и управлениетын салайааччытын солбуйааччы Игорь Кононюк уонна коммунист - депутат Виктор Губарев . Ити кэмІэ республика вице - президенэ Дмитрий Глушко бу тиэмэнэн суруналыыстарга пресс - конференция биэрбитэ ( « Саха сирэ » , 88 № , 13 . 05 . 11 ) . Мустубут дьон ( баґыйар µксэ ыччат ) сµрµн ирдэбилэ диэн - буруйдаах баппыысканан тахсан , куотуо - саґыа , онон , хаайыыга ыытыахха , буруйдаах накаастаныахтаах диэн . ДьиІэр , буруйданааччы Н . ити да кэмІэ , билигин да , ханна да таґаарыллыбакка , хаайыллан олорбутун курдук олорор . Аны туран , ыам ыйын 12 кµнµгэр , Бэчээт дьиэтин республикатаа ± ы пресс - киинигэр , ити холуобунай дьыала уонна миитин сµнньµнэн , быраабы араІаччылыыр уорганнар суруналыыстарга эбиэт кэмигэр пресс - конференция оІорбуттара . Манна суут уорганнарыттан - СР Ґрдµкµ суутун председателин солбуйааччы Петр Пронин , Дьокуускай куорат федеральнай суутун председателэ Любовь Летучих , ис дьыала уорганнарыттан - СР ИДьМ - тын министрин солбуйааччы Олег Лебедь , силиэстийэ уорганнарыттан - РФ Силиэстийэлиир кэмитиэтин Саха сиринээ ± и управлениетын салайааччыта Олег Мезрин , СК ССУ - тын Дьокуускайдаа ± ы отделын салайааччытын солбуйааччы Николай Федоров , РФ Миграционнай сулууспатын Саха сиринээ ± и управлениетын начальнигын солбуйааччы Василий Высоких уонна армяннар диаспораларыттан Хорен Саакян , Андроник Новоян кыттыбыттара . Кірсµґµµгэ сµрµн бол ± омто сокуону тутуґууга ууруллубута . Ол эбэтэр , манна икки суолу бэлиэтиир наадалаах : бастакытынан , сокуонунан кіІµллэммит эрэ миитиІІэ кыттыллыахтаах . Иккиґинэн , холуобунай дьыала барыллааґын силиэстийэтэ бара турар кэмигэр ( суут силиэстийэтин кэмигэр эмиэ ) , дьыала ымпыгын - чымпыгын ( « детали » ) , дааннайдарын эридьиэстиири , буолаары буолан , киэІ эйгэ ± э таґааран ырытары , силиэстийэ ± э баттааґыны оІоруу быґыытынан сыаналанан ( буруйданааччы эмиэ адвокаттаа ± ын умнумаІ ) , тіттірµтµн , эмсэ ± элээбит ірµккэ кіміліґµіхтээ ± эр , куґа ± аны оІоруохха сіп ( « медвежья услуга » ) . Силиэстийэ кэмигэр ойо ± остон орооґуу быґыытынан ханнык ба ± арар дьайыыны сыаналыахтарын сіп ( хаґыакка сиґилии суруйуулары , миитиннэри , ол иґигэр , армяннар диаспоралара эмсэ ± элээбит кыыска харчынан кімілірµн эмиэ ) . Быґата , абырыахтаа ± ар , алдьатыыта іссі улахан буолуон сіп . Онон , силиэстийэ бара турар кэмигэр , ол - бу дьайыылартан туттунуохха наада . « Сэрэппэккэ сиэтилэр » диэбэт курдук Бу дьыала араллааныгар миигин саамай долгутара диэн - саха ыччата . Биир іттµнэн , ыччат , наада буолла ± ына , тµргэнник хомулларын , сомо ± олоґорун , туруорсарын , норуотун туґугар ыалдьарын кірдірбµтэ киґини чахчы µірдэр . Иккис іттµнэн , итинник , сокуонунан кіІµллэммэтэх ол - бу тэрээґиннэргэ кыттан , кµіртээччилэр провокацияларыгар киирэн биэрэн , дьыалалара дириІиэн сіп . Ити ыам ыйын 11 кµнµгэр буолбут « кірсµґµµгэ » бірµкµтэ суохтук тылласпыт , хаґыытыы турбут биир уолга « экстремизми кµіртээччи » ыстатыйатынан холуобунай дьыала тэрийэр туґунан боппуруос кірµллэ сылдьар . Сокуон ирдэбилинэн , миитин буолар кµнµн 15 кµн иннинэ , пикет ыытыллар буолла ± ына , 3 кµнтэн хойутаабакка эрэ биллэриллиэхтээх . Буруйу оІоруу омугуттан тутулуга суо ± ун , санкцията суох тэрээґиннэргэ кыттар туох содуллаах буолуо ± ун туґунан ійдітір - сэрэтэр µлэни µірэх тэрилтэлэрэ устудьуоннарыгар , µірэнээччилэригэр ыытыахтарын наада . Аныгы сырыыга , итинник , кіІµлэ суох миитин буолар тµгэнигэр , « кірсµґµµнэн » солбуйбакка , быраабы араІаччылыыр уорганнар , сокуон ирдэбилинэн , тэрийбит , кыттыбыт дьону тутарга - хаайарга кµґэллиэхтэрин сіп . Онон , ыччаты иитиигэ сыґыаннаах дьон бука бары , ірійін - чірійін , балаґыанньаны кµµстээх хонтуруолга илдьэ сылдьаллара буоллар диэн ба ± алаахпын . Вера МАКАРОВА

Download XML • Download text

sah-28

sah-28

View options