| s-201
| «Ահա թե ինչի են ձեզ պայթեցնում»,— մտածեցի ու սարսափեցի այդ մտքից։ |
| s-202
| Հետո երկար աղոթում էի և ինձ թվաց, որ այլևս երբեք նման բան չեմ մտածի, բայց մենթերի հետ անցկացրած հինգ րոպեն բավական էր, որ նորից խախտեմ պատվիրանը և ցանկանամ ինձ համար անծանոթ մարդկանց մահը։ |
| s-203
| Որպեսզի այլևս նման բան չցանկանամ, մեղք չվերցնեմ հոգուս վրա, հաստատապես որոշեցի հեռանալ այդ երկրից, շնորհակալություն հայտնել հյուրընկալության համար ու հեռանալ։ |
| s-204
| Դա ինձ հիշեցրեց նացիստի մասին անեկդոտը. մի օր համակենտրոնացման ճամբարի ղեկավարը հավաքում է բոլոր ողջ մնացած բանտարկյալներին և ասում. |
| s-205
| «Տիկնայք և պարոնայք, պատերազմն ավարտվել է։ |
| s-206
| Բոլորին շնորհակալություն»։ |
| s-207
| Հերն անիծած, բայց Արարատը միշտ եղել է Արարատյան հովտում, իսկ հովիտն Ասորիքից հյուսիս է. հեթիթներն էլ հյուսիս էին, բայց այդ առեղծվածային հիքսոսները կռվել են նաև հեթիթների դեմ: |
| s-208
| Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում զինվեց Մեծամորի պողպատե սրով, մարտակառքի անվաճաղերը հղկեց Արեգունու կենի ծառից, որ մետաղի կարծրություն ունի... |
| s-209
| Ցորնաթուխ ու եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ երկաթը քարից զատում էր ֆոսֆորի մոգությամբ, իսկ ֆոսֆորը գտել էր ոչխարի ու տավարի ոսկորի մեջ և առհասարակ ոսկորի մեջ՝ լինի տավարի թե մարդու... |
| s-210
| Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հայ ու իր երկիրը Հայք էր կոչում, հեթիթներին ոտնատակ տալով հյուսիսից իջավ Ասորիք, սուրաց ու փշրեց երկաթով բրոնզե բանակներն ու... |
| s-211
| Թուխ ու ջղային մարդկանց երկու ցեղ, որ իրենց հայ ու հույն էին կոչում, զինվեցին սաղավարտով, նիզակով, թրով, զրահավորվեցին իրենք և զրահապատեցին իրենց նժույգը, միացան, դարձան հայ-հույն միակուռ ասպետ, և Մարաթոնից զրնգոցով եկավ ասպետը... |
| s-212
| Արևելքից գալիս էր արտ ու արոտ տրորելով Ակչա-կոյունլու ոչխարի հոտը... |
| s-213
| Զրնգոցով գնաց ասպետը, խփեց ու խրվեց Ակչա-կոյունլու հոտի մեջ և տառապեց ու ելնել չկարեցավ բրդի փափուկ նեղվածքից, և նրա զրահը բրդի մեջ չէր զրնգում... |
| s-214
| Եվ հովիվը մահակը թափահարեց ու քշեց նրան էլ հոտի հետ մինչև Մարաթոն ու Հերկուլեսյան սյուներ: |
| s-215
| Եվ նա մոռացել էր, որ ինքն ասպետ էր և Ակչա-կոյունլու հոտի մեջ մայում էր: |
| s-216
| Քո բոլոր ճակատամարտերն այլևս տանուլ են տրված: |
| s-217
| Քո երկրից հաղթանակ տարած ոչ մի զորավար չի մեծարվել հաղթակամարով: |
| s-218
| Ոչնչացվել են կռվողների քո փոքրիկ խմբերը լեռներում ու կիրճերում: |
| s-219
| Դու ոչ մի հաղթանակ չունես: |
| s-220
| Քո պարզած սպիտակ դրոշները թշնամու մեջ չեն խաղացրել սրտառուչ հարգանք և հաշտության քո բանագնացները խեղդվել են թաց հռհռոցի մեջ: |
| s-221
| Քո երկիր մտել են ոչ թե փաղանգների կուռ սպառնալիքով կորզելու հավասարի քո դաշինքը կամ գնելու քո մեծահոգի չեզոքությունը, այլ թափթփված խուժանի խմբերով են եկել՝ կնիկ, ճարմանդ, կարպետ, ձի խլելու, արտ հրդեհելու: |
| s-222
| Պատառոտվել են նոր գնդեր գումարելու քո ծրագրերը: |
| s-223
| Բարձախեղդ է արվել որևէ ելք փնտրելու քո մտմտուքը: |
| s-224
| Ուրկից որ գուցե հանեիր զրույցի հրեղեն թուրը՝ ճզմել են քո գանգի այդ մասը: |
| s-225
| Դու ջախջախված բանակի միավոր ես: |
| s-226
| Դու պիտի այն անես, ինչ անում են պարտված բանակները: |
| s-227
| Պարտված բանակները հաղթողների համար կանգնեցնում են իրենց պարտության հուշասյունը: |
| s-228
| Եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում պողպատը...— Ոչ, մի պարծեցիր: |
| s-229
| Ազնիվ Դիլբասին փնտրում է 1915-ին անհետ կորած իր Համազասպ հորը, Արուսյակ մորը, երկու միլիոն եղբայրներին ու...— Մի նվնվա: |
| s-230
| Մեկ-երկու տարի չանցած թանգարաններ կդառնան Մեծամորը, Հառիճը, Շենգավիթը, Սևանի ջրերից ազատված տարածությունները և, ամենայն հավանականությամբ, ազատվելիք տարածությունները նույնպես: |
| s-231
| Չէ՞ որ օտարները մեր հանրապետությունը կոչում են թանգարան բաց երկնքի տակ։— Մի հեգնիր: |
| s-232
| — Լավ: |
| s-233
| Գնացքի էր սպասում երկաթուղին, լռում էին Էջմիածնի պղնձե զանգերը, խորհում էր կավե մի կտոր պատը խաղողի պառավ որթի մոտ, լույսը ծփում էր Երևան քաղաքի վրա Արարատյան հովտով մեկ, Մեծամոր բլրի մոտ մթի տակ տնքում էին փորձնական տնտեսության գոմեշները, ջուրը փայլում էր ածուների մեջ, Արարատի ձյուներից ներքև՝ քանդված մատուռի մոտ, հովվակրակի հետ մարմրում էր ոչխարաշան ոռնոցը երկու միլիոն մեռելների ուրվականների մեջ, նիրհող հոտի վրա՝ ամուուու... |
| s-234
| Հանգստանում էին շոգեքարշը, անավարտ քարի մոտ՝ մուրճը, մեռնում էին հին շշուկները հին իջևանատան պառավ մոխրի մոտ՝ Անիի կանաչ ճանապարհին, խամրում էր երեկվա լրագիրը ուրախ լուրով՝ թե Երկրի գերբնակեցման վտանգը չի սպառնում մեր մեծ Միությանը: |
| s-235
| Խոր գիշերվա մեջ լուռ մտածում էին գրքերը, լքված իջևանատունը Անիի հին ճանապարհի վրա, անավարտ քարը տառեր, ողկույզ ու խաչ էր խոկում, պառավում էր Էրեբունի բերդի կավը, թանգարանում դանդաղ փոշիանում էր տեգը, և անհավատալի էր, թե այս երկրում երբևէ տեգ են կոփել և տեգ են բռնել,— և ճաղատ մատենագիրը կարճ պինդ մատներով տրորում էր մեծ գլուխն ու վախենում էր մոտենալ լավաշի չափ լուսավոր գրասեղանին,— գալիս է հոտը... գալիս է հոտը... գալիս է հոտը... |
| s-236
| Ընտանեկան դժբախտ մի պատահար պատճառ եղավ, որ հիշողության մեջ կրկին կենդանանա մի երկարատև կյանքի ողջ անցյալը՝ որքան ծանր, նույնքան սովորական այդ սերնդի մարդկանց համար։ |
| s-237
| Երկրորդ հայկական մահվան գունդ, հրամանատար Սամարցև, խոսում էր ընտիր հայերեն, Սարիղամիշի ճակատ, 1918 մարտ, ապրիլ, անձրև, անձրև, անձրև անընդհատ։ |
| s-238
| Սարիղամիշի անկումն ապրիլի տասին։ |
| s-239
| Հաջորդ տարի՝ Ալեքպոլ, հեռագրիչի քննությունից կտրվեց, անունը չէր հիշում, ազգանունը Միշմիրյան, Իրկուտսկի հայկական հյուպատոս Յաղուբովի գործավարը, ազգային խորհրդի որոշումով հայտնվել էր Ալեքպոլում, հայերեն գիտեր չորս բառ, մորզեից կտրեց, Խոսրով Կանդիլյանը մնաց շարային հատուկ առաջադրանքների վաշտում, ծառայություն, որի իմաստն ու առաքելությունը դեռ պիտի իմանար։ |
| s-240
| Ինքնակենսագրությունից. |
| s-241
| «Շնորհիվ Ս. Հայկունու հետ իմ ծնողների ծանոթությանը դեռևս Ալաշկերտից, ուր նա եղել է ուսուցիչ, և նրա ազդեցությունը ինձ վրա լինելով ոչ տևական, բայց ուժեղ, ես նրա հանձնարարությամբ 1904թ. մտնում եմ հնչակյան կուսակցության մեջ։ |
| s-242
| Քաղաքական իմ անպատրաստության և չափազանց երիտասարդ տարիքիս պատճառով ես ի վիճակի չէի պարզելու հնչակյան դուալիզմը՝ ազգային և ինտերնացիոնալ գաղափարների զուգորդության անհնարինությունը։ |
| s-243
| 1907թ. քաղաքական գործունեության ժամանակ, բանտում ծանոթանում եմ ու հրապուրվում անարխիստական գրականությամբ, հատկապես Կրոպոտկինի գրվածքներով... |
| s-244
| Ապա ինչ և ինչ պայմաններում հայտնվում եմ դաշնակցական բանակում։ |
| s-245
| Մի միջադեպից հետո ընդմիշտ հեռանում եմ քաղաքական գործունեությունից»։ |
| s-246
| Իր ինքնակենսագրությունը երկարատև կյանքի այլևայլ առիթներով Խոսրով Կանդիլյանը պիտի կրկներ բազմիցս, համարյա նույն բառերով, և մշտապես նույն տարեթվերով. 1905թ. գործադիր կոմիտեի կարգադրությամբ մեկնում է Բաքու և ապա Բաթում՝ ռումբ պատրաստել սովորելու, նույն թվականին Երևանում հրուշակեղենի բանվորների և տնային ծառայողների գործադուլը հանձնարարվում է իրեն, կապ է Հաստատում Սառաջիևի օղու գործարանի ու երկաթգծի հայ, վրացի, ռուս բանվորների հետ. |
| s-247
| «Դեպքերի զարգացման ճնշման տակ այլևս ինձ համար վերջնականապես պարզվում է դասակարգային պայքարի և ազգային գաղափարների անհամատեղությունը, և մինչև կուսակցության պառակտումը փարիզյան կոնֆերանսում՝ ես փաստորեն հեռացել էի նրա շարքերից... |
| s-248
| Ապա ինչ և ինչ պայմաններում ես հայտնվում եմ դաշնակցական բանակում։ |
| s-249
| Մի միջադեպից հետո ընդմիշտ հեռանում եմ քաղաքական գործունեությունից»։ |