Հետո երկար աղոթում էի և ինձ թվաց, որ այլևս երբեք նման բան չեմ մտածի, բայց մենթերի հետ անցկացրած հինգ րոպեն բավական էր, որ նորից խախտեմ պատվիրանը և ցանկանամ ինձ համար անծանոթ մարդկանց մահը։
Heto erkar aġot’owm ēi ew inj t’vac’, or aylews erbek’ nman ban čem mtaçi, bayc’ ment’eri het anc’kac’raç hing ropen bavakan ēr, or noric’ xaxtem patviranë ew c’ankanam inj hamar ançanot’ mardkanc’ mahë.
Որպեսզի այլևս նման բան չցանկանամ, մեղք չվերցնեմ հոգուս վրա, հաստատապես որոշեցի հեռանալ այդ երկրից, շնորհակալություն հայտնել հյուրընկալության համար ու հեռանալ։
Orpeszi aylews nman ban čc’ankanam, meġk’ čverc’nem hogows vra, hastatapes orošec’i heṙanal ayd erkric’, šnorhakalowt’yown haytnel hyowrënkalowt’yan hamar ow heṙanal.
Հերն անիծած, բայց Արարատը միշտ եղել է Արարատյան հովտում, իսկ հովիտն Ասորիքից հյուսիս է. հեթիթներն էլ հյուսիս էին, բայց այդ առեղծվածային հիքսոսները կռվել են նաև հեթիթների դեմ:
Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում զինվեց Մեծամորի պողպատե սրով, մարտակառքի անվաճաղերը հղկեց Արեգունու կենի ծառից, որ մետաղի կարծրություն ունի...
T’owx ow ǰġayin mardkanc’ mi c’eġ, or iren hik’sos ēr kočowm, hyowsisi Ararat erkrowm zinvec’ Meçamori poġpate srov, martakaṙk’i anvač̣aġerë hġkec’ Aregownow keni çaṙic’, or metaġi karçrowt’yown owni...
Ցորնաթուխ ու եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ երկաթը քարից զատում էր ֆոսֆորի մոգությամբ, իսկ ֆոսֆորը գտել էր ոչխարի ու տավարի ոսկորի մեջ և առհասարակ ոսկորի մեջ՝ լինի տավարի թե մարդու...
C’ornat’owx ow eṙandown mardkanc’ mi c’eġ, or erkat’ë k’aric’ zatowm ēr fosfori mogowt’yamb, isk fosforë gtel ēr očxari ow tavari oskori meǰ ew aṙhasarak oskori meǰ, lini tavari t’e mardow...
Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հայ ու իր երկիրը Հայք էր կոչում, հեթիթներին ոտնատակ տալով հյուսիսից իջավ Ասորիք, սուրաց ու փշրեց երկաթով բրոնզե բանակներն ու...
T’owx ow ǰġayin mardkanc’ mi c’eġ, or iren hay ow ir erkirë Hayk’ ēr kočowm, het’it’nerin otnatak talov hyowsisic’ iǰav Asorik’, sowrac’ ow p’šrec’ erkat’ov bronze banaknern ow...
Թուխ ու ջղային մարդկանց երկու ցեղ, որ իրենց հայ ու հույն էին կոչում, զինվեցին սաղավարտով, նիզակով, թրով, զրահավորվեցին իրենք և զրահապատեցին իրենց նժույգը, միացան, դարձան հայ-հույն միակուռ ասպետ, և Մարաթոնից զրնգոցով եկավ ասպետը...
T’owx ow ǰġayin mardkanc’ erkow c’eġ, or irenc’ hay ow howyn ēin kočowm, zinvec’in saġavartov, nizakov, t’rov, zrahavorvec’in irenk’ ew zrahapatec’in irenc’ nžowygë, miac’an, darjan hay-howyn miakowṙ aspet, ew Marat’onic’ zrngoc’ov ekav aspetë...
Քո երկիր մտել են ոչ թե փաղանգների կուռ սպառնալիքով կորզելու հավասարի քո դաշինքը կամ գնելու քո մեծահոգի չեզոքությունը, այլ թափթփված խուժանի խմբերով են եկել՝ կնիկ, ճարմանդ, կարպետ, ձի խլելու, արտ հրդեհելու:
K’o erkir mtel en oč t’e p’aġangneri kowṙ spaṙnalik’ov korzelow havasari k’o dašink’ë kam gnelow k’o meçahogi čezok’owt’yownë, ayl t’ap’t’p’vaç xowžani xmberov en ekel, knik, č̣armand, karpet, ji xlelow, art hrdehelow.
Մեկ-երկու տարի չանցած թանգարաններ կդառնան Մեծամորը, Հառիճը, Շենգավիթը, Սևանի ջրերից ազատված տարածությունները և, ամենայն հավանականությամբ, ազատվելիք տարածությունները նույնպես:
Գնացքի էր սպասում երկաթուղին, լռում էին Էջմիածնի պղնձե զանգերը, խորհում էր կավե մի կտոր պատը խաղողի պառավ որթի մոտ, լույսը ծփում էր Երևան քաղաքի վրա Արարատյան հովտով մեկ, Մեծամոր բլրի մոտ մթի տակ տնքում էին փորձնական տնտեսության գոմեշները, ջուրը փայլում էր ածուների մեջ, Արարատի ձյուներից ներքև՝ քանդված մատուռի մոտ, հովվակրակի հետ մարմրում էր ոչխարաշան ոռնոցը երկու միլիոն մեռելների ուրվականների մեջ, նիրհող հոտի վրա՝ ամուուու...
Հանգստանում էին շոգեքարշը, անավարտ քարի մոտ՝ մուրճը, մեռնում էին հին շշուկները հին իջևանատան պառավ մոխրի մոտ՝ Անիի կանաչ ճանապարհին, խամրում էր երեկվա լրագիրը ուրախ լուրով՝ թե Երկրի գերբնակեցման վտանգը չի սպառնում մեր մեծ Միությանը:
Hangstanowm ēin šogek’aršë, anavart k’ari mot, mowrč̣ë, meṙnowm ēin hin ššowknerë hin iǰewanatan paṙav moxri mot, Anii kanač č̣anaparhin, xamrowm ēr erekva lragirë owrax lowrov, t’e Erkri gerbnakec’man vtangë či spaṙnowm mer meç Miowt’yanë.
Խոր գիշերվա մեջ լուռ մտածում էին գրքերը, լքված իջևանատունը Անիի հին ճանապարհի վրա, անավարտ քարը տառեր, ողկույզ ու խաչ էր խոկում, պառավում էր Էրեբունի բերդի կավը, թանգարանում դանդաղ փոշիանում էր տեգը, և անհավատալի էր, թե այս երկրում երբևէ տեգ են կոփել և տեգ են բռնել,— և ճաղատ մատենագիրը կարճ պինդ մատներով տրորում էր մեծ գլուխն ու վախենում էր մոտենալ լավաշի չափ լուսավոր գրասեղանին,— գալիս է հոտը... գալիս է հոտը... գալիս է հոտը...
Xor gišerva meǰ lowṙ mtaçowm ēin grk’erë, lk’vaç iǰewanatownë Anii hin č̣anaparhi vra, anavart k’arë taṙer, oġkowyz ow xač ēr xokowm, paṙavowm ēr Ērebowni berdi kavë, t’angaranowm dandaġ p’ošianowm ēr tegë, ew anhavatali ēr, t’e ays erkrowm erbewē teg en kop’el ew teg en bṙnel,— ew č̣aġat matenagirë karč̣ pind matnerov trorowm ēr meç glowxn ow vaxenowm ēr motenal lavaši čap’ lowsavor graseġanin,— galis ē hotë... galis ē hotë... galis ē hotë...
Ընտանեկան դժբախտ մի պատահար պատճառ եղավ, որ հիշողության մեջ կրկին կենդանանա մի երկարատև կյանքի ողջ անցյալը՝ որքան ծանր, նույնքան սովորական այդ սերնդի մարդկանց համար։
Ëntanekan džbaxt mi patahar patč̣aṙ eġav, or hišoġowt’yan meǰ krkin kendanana mi erkaratew kyank’i oġǰ anc’yalë, ork’an çanr, nowynk’an sovorakan ayd serndi mardkanc’ hamar.
Հաջորդ տարի՝ Ալեքպոլ, հեռագրիչի քննությունից կտրվեց, անունը չէր հիշում, ազգանունը Միշմիրյան, Իրկուտսկի հայկական հյուպատոս Յաղուբովի գործավարը, ազգային խորհրդի որոշումով հայտնվել էր Ալեքպոլում, հայերեն գիտեր չորս բառ, մորզեից կտրեց, Խոսրով Կանդիլյանը մնաց շարային հատուկ առաջադրանքների վաշտում, ծառայություն, որի իմաստն ու առաքելությունը դեռ պիտի իմանար։
«Շնորհիվ Ս. Հայկունու հետ իմ ծնողների ծանոթությանը դեռևս Ալաշկերտից, ուր նա եղել է ուսուցիչ, և նրա ազդեցությունը ինձ վրա լինելով ոչ տևական, բայց ուժեղ, ես նրա հանձնարարությամբ 1904թ. մտնում եմ հնչակյան կուսակցության մեջ։
«Šnorhiv S. Haykownow het im çnoġneri çanot’owt’yanë deṙews Alaškertic’, owr na eġel ē owsowc’ič, ew nra azdec’owt’yownë inj vra linelov oč tewakan, bayc’ owžeġ, es nra hanjnararowt’yamb 1904t’. mtnowm em hnčakyan kowsakc’owt’yan meǰ.
Քաղաքական իմ անպատրաստության և չափազանց երիտասարդ տարիքիս պատճառով ես ի վիճակի չէի պարզելու հնչակյան դուալիզմը՝ ազգային և ինտերնացիոնալ գաղափարների զուգորդության անհնարինությունը։
K’aġak’akan im anpatrastowt’yan ew čap’azanc’ eritasard tarik’is patč̣aṙov es i vič̣aki čēi parzelow hnčakyan dowalizmë, azgayin ew internac’ional gaġap’arneri zowgordowt’yan anhnarinowt’yownë.
Իր ինքնակենսագրությունը երկարատև կյանքի այլևայլ առիթներով Խոսրով Կանդիլյանը պիտի կրկներ բազմիցս, համարյա նույն բառերով, և մշտապես նույն տարեթվերով. 1905թ. գործադիր կոմիտեի կարգադրությամբ մեկնում է Բաքու և ապա Բաթում՝ ռումբ պատրաստել սովորելու, նույն թվականին Երևանում հրուշակեղենի բանվորների և տնային ծառայողների գործադուլը հանձնարարվում է իրեն, կապ է Հաստատում Սառաջիևի օղու գործարանի ու երկաթգծի հայ, վրացի, ռուս բանվորների հետ.
Ir ink’nakensagrowt’yownë erkaratew kyank’i aylewayl aṙit’nerov Xosrov Kandilyanë piti krkner bazmic’s, hamarya nowyn baṙerov, ew mštapes nowyn taret’verov. 1905t’. gorçadir komitei kargadrowt’yamb meknowm ē Bak’ow ew apa Bat’owm, ṙowmb patrastel sovorelow, nowyn t’vakanin Erewanowm hrowšakeġeni banvorneri ew tnayin çaṙayoġneri gorçadowlë hanjnararvowm ē iren, kap ē Hastatowm Saṙaǰiewi òġow gorçarani ow erkat’gçi hay, vrac’i, ṙows banvorneri het.
«Դեպքերի զարգացման ճնշման տակ այլևս ինձ համար վերջնականապես պարզվում է դասակարգային պայքարի և ազգային գաղափարների անհամատեղությունը, և մինչև կուսակցության պառակտումը փարիզյան կոնֆերանսում՝ ես փաստորեն հեռացել էի նրա շարքերից...
«Depk’eri zargac’man č̣nšman tak aylews inj hamar verǰnakanapes parzvowm ē dasakargayin payk’ari ew azgayin gaġap’arneri anhamateġowt’yownë, ew minčew kowsakc’owt’yan paṙaktowmë p’arizyan konferansowm, es p’astoren heṙac’el ēi nra šark’eric’...