Universal Dependencies - Western Armenian - ArmTDP

s-1

blog-0026-0001043P

ՇՈՂԵՐ ՃԵԼԼԱՏԵԱՆ, Թորոնթօ

ŠOĠER Č̣ELLATEAN, T’oront’ò

s-2

blog-0026-0002043Q

Լեզուն բոլոր մշակոյթներու բառային տեսքով արտայայտուելու ուղին է։

Lezown bolor mšakoyt’nerow baṙayin tesk’ov artayaytowelow owġin ē.

s-3

blog-0026-0002043R

Հայերէն լեզուն իր գրական, խօսակցական եւ բարբառային տարբերակներով կը հանդիսանայ աշխարհի հնագոյն եւ գեղեցկագոյն լեզուներէն մէկը, իր հազարագանձ բառամթերքով, բառակազմութիւններով, շարադասութեամբ, հնչիւնաբանութեամբ եւ լեզուական այլ յատկանիշներով։

Hayerēn lezown ir grakan, xòsakc’akan ew barbaṙayin tarberaknerov kë handisanay ašxarhi hnagoyn ew geġec’kagoyn lezownerēn mēkë, ir hazaraganj baṙamt’erk’ov, baṙakazmowt’iwnnerov, šaradasowt’eamb, hnčiwnabanowt’eamb ew lezowakan ayl yatkanišnerov.

s-4

blog-0026-0002043S

Խօսակցական հայերէնը ոչ միայն գրական լեզուին տիրապետող հանրութեան բանաւոր, անկաշկանդ խօսքն է, այլեւ ժողովուրդի այն մասի խօսքը, որուն համար գրական լեզուն սովորաբար հաղորդակցութեան միջոց չէ։

Xòsakc’akan hayerēnë oč miayn grakan lezowin tirapetoġ hanrowt’ean banawor, ankaškand xòsk’n ē, aylew žoġovowrdi ayn masi xòsk’ë, orown hamar grakan lezown sovorabar haġordakc’owt’ean miǰoc’ čē.

s-5

blog-0026-0003043T

Հայ ժողովուրդը դարերու ընթացքին յառաջացուցած է իւրայատուկ խօսակցական լեզու մը, հարուստ դարձուածքային խօսելաձեւերով, որոնք չեմ գիտեր ինչու, ինծի համար նոյն համն ու հոտը չունին, գոնէ իմ գիտցած այլ լեզուներուս մէջ։

Hay žoġovowrdë darerow ënt’ac’k’in yaṙaǰac’owc’aç ē iwrayatowk xòsakc’akan lezow më, harowst darjowaçk’ayin xòselajewerov, oronk’ čem giter inčow, inçi hamar noyn hamn ow hotë čownin, gonē im gitc’aç ayl lezownerows mēǰ.

s-6

blog-0026-0003043U

Այս դարձուածքային խօսելաձեւերը բազմաթիւ են ու բազմազան, մեր մանկութենէն յաճախ լսած ու ընկալած ենք։

Ays darjowaçk’ayin xòselajewerë bazmat’iw en ow bazmazan, mer mankowt’enēn yač̣ax lsaç ow ënkalaç enk’.

s-7

blog-0026-0003043V

Անոնք բնականաբար սկսած են մաս կազմել մեր առօրեայ խօսակցութիւններուն։

Anonk’ bnakanabar sksaç en mas kazmel mer aṙòreay xòsakc’owt’iwnnerown.

s-8

blog-0026-00030440

Այս դարձուածքներու կազմութեան մէջ հիմնական դեր ունին մեր մարմնի անդամները, որոնք յաճախ ենթականեր են, միանալով հետաքրքիր բայերու եւ լրացուցիչ գոյականներու կ՚ամբողջացնեն նախադասութիւնները եւ խօսակցական լեզուն կը համեմեն զանազան արտայայտութիւններով։

Ays darjowaçk’nerow kazmowt’ean mēǰ himnakan der ownin mer marmni andamnerë, oronk’ yač̣ax ent’akaner en, mianalov hetak’rk’ir bayerow ew lrac’owc’ič goyakannerow k,amboġǰac’nen naxadasowt’iwnnerë ew xòsakc’akan lezown kë hamemen zanazan artayaytowt’iwnnerov.

s-9

blog-0026-00040441

Այս առումով՝ գլուխը առաջնահերթութիւն ունեցող մէկ անդամն է։

Ays aṙowmov, glowxë aṙaǰnahert’owt’iwn ownec’oġ mēk andamn ē.

s-10

blog-0026-00040442

Հայրը կամ մայրը երբ իրենց ձանձրոյթը պիտի արտայայտեն երեխաներու աղմուկէն բարկացած պիտի ըսեն՝ «Գլուխս տարիք», իսկ եթէ նոյն բանը քանի մը անգամներ կրկնուի՝ «Գլուխս արդուկեցիք»։

Hayrë kam mayrë erb irenc’ janjroyt’ë piti artayayten erexanerow aġmowkēn barkac’aç piti ësen, «Glowxs tarik’», isk et’ē noyn banë k’ani më angamner krknowi, «Glowxs ardowkec’ik’».

s-11

blog-0026-00040443

Եթէ բարեկամի մը պիտի բացատրենք թէ որքան բազմազբաղ ենք այս օրերուն՝ «Գլուխ քերելու ժամանակ չունիմ»։

Et’ē barekami më piti bac’atrenk’ t’ē ork’an bazmazbaġ enk’ ays òrerown, «Glowx k’erelow žamanak čownim».

s-12

blog-0026-00040444

Երբ զգաս որ ոեւէ մէկը չի կամենար քեզ օգտակար դառնալ՝ «Եղունգ ունիս գլուխդ քերէ»։

Erb zgas or oewē mēkë či kamenar k’ez ògtakar daṙnal, «Eġowng ownis glowxd k’erē».

s-13

blog-0026-00050445

Դժբախտութիւն մը պատահելու պարագային ալ գլուխը չի կրնար խուսափիլ իրողութենէն՝ «Վայ, գլխուն մեծ փորձանք մը եկած է»։

Džbaxtowt’iwn më patahelow paragayin al glowxë či krnar xowsap’il iroġowt’enēn, «Vay, glxown meç p’orjank’ më ekaç ē».

s-14

blog-0026-00050447

«Պայթիլ» բայն ալ կրնայ միանալ գլխուն եւ շեշտել յանցագործութիւնը՝ «Գլխուն պայթեցաւ»։

«Payt’il» bayn al krnay mianal glxown ew šeštel yanc’agorçowt’iwnë, «Glxown payt’ec’aw».

s-15

blog-0026-00050449

Երբեմն բարկացած պահու մը կը ստիպուինք քաղաքավարութեան սահմանները խախտել ըսելով՝ «Խնդրեմ, գլուխս երբեք պարապ չէ քեզի համար»։

Erbemn barkac’aç pahow më kë stipowink’ k’aġak’avarowt’ean sahmannerë xaxtel ëselov, «Xndrem, glowxs erbek’ parap čē k’ezi hamar».

s-16

blog-0026-0005044A

Սակայն չմոռնանք յարգանքի մեծ բաժինն ալ, որ գլուխը կը վայելէ՝ «Գլխուս վրայ տեղ ունիս», իսկ եթէ գաղափարին երբեք համոզուած չենք՝ վճռաբար կ՚ըսենք՝ «Ասանկ բաները գլուխս չեն թրջեր»։

Sakayn čmoṙnank’ yargank’i meç bažinn al, or glowxë kë vayelē, «Glxows vray teġ ownis», isk et’ē gaġap’arin erbek’ hamozowaç čenk’, vč̣ṙabar k,ësenk’, «Asank banerë glowxs čen t’rǰer».

s-17

blog-0026-0005044D

Յաջողութեամբ աշխատանքը աւարտողը կը գնահատեն՝ «Իսկապէս, շատ լաւ գլուխ հանեց»։

Yaǰoġowt’eamb ašxatank’ë awartoġë kë gnahaten, «Iskapēs, šat law glowx hanec’».

s-18

blog-0026-0005044E

Հայրը կը սաստէ ըմբոստ երիտասարդ տղան.

Hayrë kë sastē ëmbost eritasard tġan.

s-19

blog-0026-0005044F

«Գլուխէդ վեր բաներու մասին չմտածես»։

«Glowxēd ver banerow masin čmtaçes».

s-20

blog-0026-0005044G

Թղթախաղի ընթացքին գլուխը շատ անգամ սպառնալիքի կրնայ ենթարկուիլ.

T’ġt’axaġi ënt’ac’k’in glowxë šat angam spaṙnalik’i krnay ent’arkowil.

s-21

blog-0026-0005044H

«Այս անգամ ես քու գլուխդ պիտի կտրեմ»։

«Ays angam es k’ow glowxd piti ktrem».

s-22

blog-0026-0006044I

Լեզուն ալ գլուխէն ետ չմնար։

Lezown al glowxēn et čmnar.

s-23

blog-0026-0006044J

Երեխան երբ նոր խօսիլ սկսի, մեծ մայրը կ՚ըսէ.

Erexan erb nor xòsil sksi, meç mayrë k,ësē.

s-24

blog-0026-0006044K

«Թոռնիկս լեզու ելաւ»։

«T’oṙniks lezow elaw».

s-25

blog-0026-0006044L

Երբ մէկը ճարտարօրէն կրնայ համոզել, կը գովենք.

Erb mēkë č̣artaròrēn krnay hamozel, kë govenk’.

s-26

blog-0026-0006044M

«Ինչ լաւ լեզու թափեց»։

«Inč law lezow t’ap’ec’».

s-27

blog-0026-0006044N

Երկու կիններ կ՚ափսոսան ծանօթ բարեկամուհիի մը բամբասանքի նիւթ դառնալը, եւ գլուխ տարուբերելով կ՚ըսեն.

Erkow kinner k,ap’sosan çanòt’ barekamowhii më bambasank’i niwt’ daṙnalë, ew glowx tarowberelov k,ësen.

s-28

blog-0026-0006044O

«Մեղք է, ժողովուրդին լեզուն ինկաւ»։

«Meġk’ ē, žoġovowrdin lezown inkaw».

s-29

blog-0026-0006044P

Երբ վէճ մը շատ սաստկանայ, վիճաբանողներէն մէկը պարտաւորուած կրնայ ըսել.

Erb vēč̣ më šat sastkanay, vič̣abanoġnerēn mēkë partaworowaç krnay ësel.

s-30

blog-0026-0006044Q

«Լեզուդ քաշէ՛, ալ կը բաւէ»։

«Lezowd k’ašē՛, al kë bawē».

s-31

blog-0026-0006044R

Իր խորամանկութեամբ ընկերը անել վիճակի մատնողը կը հպարտանայ թէ «Լեզուն բռնուեցաւ չկրցաւ պատասխան տալ»։

Ir xoramankowt’eamb ënkerë anel vič̣aki matnoġë kë hpartanay t’ē «Lezown bṙnowec’aw čkrc’aw patasxan tal».

s-32

blog-0026-0007044S

Ականջը յաճախ պատժամիջոց դարձած մարմնի անդամն է, հակառակ իր կենսականութեան։

Akanǰë yač̣ax patžamiǰoc’ darjaç marmni andamn ē, hakaṙak ir kensakanowt’ean.

s-33

blog-0026-0007044T

Թէեւ ներկայ սերունդներու ականջները ձերբազատուած ու հանգստացած են այդ պատիժէն, բայց երբեմն տակաւին կրնան լսել «Ականջդ պէտք է քաշուի» ոչ կիրառելի յանդիմանութիւնը։

T’ēew nerkay serowndnerow akanǰnerë jerbazatowaç ow hangstac’aç en ayd patižēn, bayc’ erbemn takawin krnan lsel «Akanǰd pētk’ ē k’ašowi» oč kiraṙeli yandimanowt’iwnë.

s-34

blog-0026-0007044U

Մտահոգ բարեկամդ կրնաս մխիթարել ըսելով.

Mtahog barekamd krnas mxit’arel ëselov.

s-35

blog-0026-0007044V

«Ականջիդ ետեւ նետէ» կամ «Ականջ մի՛ դներ»։

«Akanǰid etew netē» kam «Akanǰ mi՛ dner».

s-36

blog-0026-00070450

Լաւագոյն ծնողական խրատ մըն է «Ականջդ լաւ բաց, զաւակս»։

Lawagoyn çnoġakan xrat mën ē «Akanǰd law bac’, zawaks».

s-37

blog-0026-00080451

Ձեռքն ու ոտքն ալ անշուշտ մաս կը կազմեն այս ցանկին։

Jeṙk’n ow otk’n al anšowšt mas kë kazmen ays c’ankin.

s-38

blog-0026-00080452

Առատաձեռն մարդուն պիտի ըսենք «Ձեռքը բաց է», իսկ անճարակին՝ «Անոր ձեռքէն բան չ՚ելլեր»։

Aṙatajeṙn mardown piti ësenk’ «Jeṙk’ë bac’ ē», isk anč̣arakin, «Anor jeṙk’ēn ban č,eller».

s-39

blog-0026-00080454

Բամբասող կիները գողի մը պատմութիւնը կը սկսին ըսելով.

Bambasoġ kinerë goġi më patmowt’iwnë kë sksin ëselov.

s-40

blog-0026-00080455

«Լսեցինք ձեռքը ծուռ է եղեր…»։

«Lsec’ink’ jeṙk’ë çowṙ ē eġer…».

s-41

blog-0026-00080456

Ոստիկան մը երբ պարմանուհի մը կը հարցաքննէ թէ այդ երիտասարդէն ինչ պատճառով կը գանգատիք, վերջինս երկու բառով կրնայ բացատրել պատահածը.

Ostikan më erb parmanowhi më kë harc’ak’nnē t’ē ayd eritasardēn inč patč̣aṙov kë gangatik’, verǰins erkow baṙov krnay bac’atrel patahaçë.

s-42

blog-0026-00080457

«Ձեռք նետեց…»։

«Jeṙk’ netec’…».

s-43

blog-0026-00080458

Հաւաքական աշխատանքի մը միայն որպէս դիտորդ մասնակցողը հաւանական է որ լսէ «Ձեռքդ բանի մը չդպցուցիր» նկատողութիւնը։

Hawak’akan ašxatank’i më miayn orpēs ditord masnakc’oġë hawanakan ē or lsē «Jeṙk’d bani më čdpc’owc’ir» nkatoġowt’iwnë.

s-44

blog-0026-00080459

Երբ պատանիէն բարկացած հայրը վերջնականօրէն պիտի արգիլէ որեւէ տեղ երթալ՝ «Ոտքդ կտրէ. տեղդ նստիր»։

Erb pataniēn barkac’aç hayrë verǰnakanòrēn piti argilē orewē teġ ert’al, «Otk’d ktrē. teġd nstir».

s-45

blog-0026-0008045A

«Պնդել» բայը այնքան ալ ազդեցիկ չէ քան «Ոտք կոխեց» ըսելը։

«Pndel» bayë aynk’an al azdec’ik čē k’an «Otk’ koxec’» ëselë.

s-46

blog-0026-0008045B

Նահանջելն ալ կրնայ ոտքով բացատրուիլ.

Nahanǰeln al krnay otk’ov bac’atrowil.

s-47

blog-0026-0008045C

«Վերջապէս ոտքը քաշեց հոսկէ»։

«Verǰapēs otk’ë k’ašec’ hoskē».

s-48

blog-0026-0009045D

Քիթը ընդհանրապէս բացասական դերակատարութեամբ հանդէս կու գայ.

K’it’ë ëndhanrapēs bac’asakan derakatarowt’eamb handēs kow gay.

s-49

blog-0026-0009045E

«Քիթդ մի խոթեր», ուրիշի գործին մի խառնուիր։

«K’it’d mi xot’er», owriši gorçin mi xaṙnowir.

s-50

blog-0026-0009045F

Հետաքրքիրին «քիթը երկար է», իսկ գարշահոտութենէն կրնայ «քիթը փրթիլ»։

Hetak’rk’irin «k’it’ë erkar ē», isk garšahotowt’enēn krnay «k’it’ë p’rt’il».

s-51

blog-0026-0009045G

Մեծ մայրիկը կ՚ափսոսայ ազգականի մը ձախողութիւնը.

Meç mayrikë k,ap’sosay azgakani më jaxoġowt’iwnë.

s-52

blog-0026-0009045H

«Մէկ խօսքով՝ խեղճին քիթէն եկաւ»։

«Mēk xòsk’ov, xeġč̣in k’it’ēn ekaw».

s-53

blog-0026-0009045I

Երբեմն ալ երկու անձերու միջեւ նմանութիւն գտնող վարպետները նմանութիւնը շեշտելու համար «Քիթէն ինկեր է» պիտի ըսեն։

Erbemn al erkow anjerow miǰew nmanowt’iwn gtnoġ varpetnerë nmanowt’iwnë šeštelow hamar «K’it’ēn inker ē» piti ësen.

s-54

blog-0026-000A045K

Անշուշտ բերանն ալ գործօն անդամ է այս ծիրէն ներս։

Anšowšt berann al gorçòn andam ē ays çirēn ners.

s-55

blog-0026-000A045L

Ուսուցչուհին քանի մը անգամներ շատախօս աշակերտին «մի խօսիր» ըսելէ ետք «Բերանդ գոցէ» կը գոչէ։

OWsowc’čowhin k’ani më angamner šataxòs ašakertin «mi xòsir» ëselē etk’ «Berand goc’ē» kë gočē.

s-56

blog-0026-000A045M

Աւելորդ պակաս բաներ խօսողին՝ «Բերնիդ չափ ու սահման դիր»։

Awelord pakas baner xòsoġin, «Bernid čap’ ow sahman dir».

s-57

blog-0026-000A045N

Վայ անոր որուն անգաղտնապահ ըլլալը բացայայտուի՝ «Անոր բերանը բան չի թրջիր» կ՚ըսեն, իսկ եթէ հակառակն է՝ «Չէ, երբեք կասկած մի ունենաք, բերանը ամուր է»։

Vay anor orown angaġtnapah ëllalë bac’ayaytowi, «Anor beranë ban či t’rǰir» k,ësen, isk et’ē hakaṙakn ē, «Čē, erbek’ kaskaç mi ownenak’, beranë amowr ē».

s-58

blog-0026-000B045P

Աչքի պէս պարզ եւ աչքի պէս խորունկ. աչքն ալ իր բաժինը առած է այս դարձուածքներէն։

Ačk’i pēs parz ew ačk’i pēs xorownk. ačk’n al ir bažinë aṙaç ē ays darjowaçk’nerēn.

s-59

blog-0026-000B045Q

Երբ մէկը շատ հետաքրքիր ծիծաղ մը կը պատմէ, լաւ մը խնդալէն ետք շնչասպառ կ՚ըսենք.

Erb mēkë šat hetak’rk’ir çiçaġ më kë patmē, law më xndalēn etk’ šnčaspaṙ k,ësenk’.

s-60

blog-0026-000B045R

«Աչքդ չ՚ելլէ, ուրկէ բերիր այս մէկը»։

«Ačk’d č,ellē, owrkē berir ays mēkë».

s-61

blog-0026-000B045S

Երազկոտ մանուկը իր ամպերէն վար բերելու համար կ՚ըսեն.

Erazkot manowkë ir amperēn var berelow hamar k,ësen.

s-62

blog-0026-000B045T

«Աչքդ լաւ բաց»։

«Ačk’d law bac’».

s-63

blog-0026-000B045U

Փափկասուն տիկինը առեւտուրէ վերադարձին կը փորձէ ամուսինը համոզել թէ ցուցափեղկին մէջ տեսած ադամանդեայ մատանին շատ սիրած է եւ անպայման կ՚ուզէ հատ մը ունենալ՝ «Աչքս վրան մնաց» կրկնելը լաւագոյն միջոցներէն մէկն է։

P’ap’kasown tikinë aṙewtowrē veradarjin kë p’orjē amowsinë hamozel t’ē c’owc’ap’eġkin mēǰ tesaç adamandeay matanin šat siraç ē ew anpayman k,owzē hat më ownenal, «Ačk’s vran mnac’» krknelë lawagoyn miǰoc’nerēn mēkn ē.

s-64

blog-0026-000B0460

Սնահաւատութենէ ալ իր բաժինը ստացած է աչքը. երբեմն կապոյտ գոյնով աչքի նշաններ կը դրուին դռներու վրայ եւ ըստ այնմ վատ բան մը պատահելու պարագային կ՚ըսուի «անպայման աչք դպած է» կամ «աչքէ եղաւ»։

Snahawatowt’enē al ir bažinë stac’aç ē ačk’ë. erbemn kapoyt goynov ačk’i nšanner kë drowin dṙnerow vray ew ëst aynm vat ban më patahelow paragayin k,ësowi «anpayman ačk’ dpaç ē» kam «ačk’ē eġaw».

s-65

blog-0026-000B0461

Անգլերէն լեզուի մէջ շատ գործածուած կրկնակի ստուգումը, հայերէնով աւելի հեշտ է ըսել «Աչք մը եւս նետէ»։

Anglerēn lezowi mēǰ šat gorçaçowaç krknaki stowgowmë, hayerēnov aweli hešt ē ësel «Ačk’ më ews netē».

s-66

blog-0026-000B0462

Խեղճ աչքը երկու պարագաներուն ալ կը ծառայէ. երբ անհատը ագահ է՝ «Աչքը ծակ կ՚ըլլայ», հակառակը՝ «Աչքը կուշտ է»։

Xeġč̣ ačk’ë erkow paraganerown al kë çaṙayē. erb anhatë agah ē, «Ačk’ë çak k,ëllay», hakaṙakë, «Ačk’ë kowšt ē».

s-67

blog-0026-000B0463

Գաբրիէլ Սունդուկեանի «Պեպօ» թատրերգութեան մէջ, երբ Արութին իր պարտքը կ՚ուրանայ եւ փոխարէնը հինգ թուման կը փորձէ տալ, Պեպօ դրամը Արութինի երեսին շպրտելով կ՚ըսէ.

Gabriēl Sowndowkeani «Pepò» t’atrergowt’ean mēǰ, erb Arowt’in ir partk’ë k,owranay ew p’oxarēnë hing t’owman kë p’orjē tal, Pepò dramë Arowt’ini eresin šprtelov k,ësē.

s-68

blog-0026-000B0464

«Հը՛, բռնէ՛, աչքդ խոթէ կնկադ համար առնելիք կ՚ունենաս»։

«Hë՛, bṙnē՛, ačk’d xot’ē knkad hamar aṙnelik’ k,ownenas».

s-69

blog-0026-000C0465

Պէտք չէ մոռնանք նաեւ սիրտը՝ մարմնի շարժիչը, այս պարագային նկարագիր բնութագրողն է։

Pētk’ čē moṙnank’ naew sirtë, marmni šaržičë, ays paragayin nkaragir bnowt’agroġn ē.

s-70

blog-0026-000C0466

Անհատի մը մասին դրական արտայայտուելու համար կ՚ըսենք՝ «Սիրտը մաքուր է», իսկ բացասականին սիրտը իր գոյնն իսկ կը փոխէ՝ «Սիրտը շատ սեւ է»։

Anhati më masin drakan artayaytowelow hamar k,ësenk’, «Sirtë mak’owr ē», isk bac’asakanin sirtë ir goynn isk kë p’oxē, «Sirtë šat sew ē».

s-71

blog-0026-000C0468

Բաւարար չէ պարզ բառերով պատմել թէ բարեկամ մը առաջին հանդիպումէն շատ սիրած ենք. կը նախընտրենք ըսել՝ «Առաջին օրէն սիրտս մտաւ»։

Bawarar čē parz baṙerov patmel t’ē barekam më aṙaǰin handipowmēn šat siraç enk’. kë naxëntrenk’ ësel, «Aṙaǰin òrēn sirts mtaw».

s-72

blog-0026-000D0469

Եւ եթէ շարունակենք մտածել այս առնչութեամբ կրնանք տակաւին շատ մը օրինակներ վերյիշել, այս արտայայտութիւնները կը շարունակեն մնալ խօսակցական լեզուի օգնականներ, երկար միտքերն ու խօսքերը կարճ ու դիպուկ կերպով հաղորդելու լաւագոյն միջոցներ։

EW et’ē šarownakenk’ mtaçel ays aṙnčowt’eamb krnank’ takawin šat më òrinakner veryišel, ays artayaytowt’iwnnerë kë šarownaken mnal xòsakc’akan lezowi ògnakanner, erkar mitk’ern ow xòsk’erë karč̣ ow dipowk kerpov haġordelow lawagoyn miǰoc’ner.

s-73

blog-0026-000E046A

Եւ մանաւանդ, մեր լեզուն կ՚ըլլայ աւելի համով ու հոտով։

EW manawand, mer lezown k,ëllay aweli hamov ow hotov.